Istniejące ponad siedem wieków opactwo powstało w 1115 r. i było czwartym – po Citeaux, Firmitas i Pontigny – klasztorem cystersów. Ich historia zaczęła się w eremie benedyktyńskim w Molesmes. Opat Robert (1024-1111), zrażony upadkiem karności w klasztorach benedyktyńskich, wraz z dwudziestoma innymi braćmi 21 marca 1098 r. opuścił erem i założył pierwszy klasztor o zaostrzonej regule. Miejsce, w którym postanowili założyć klasztor, w niewielkiej dolinie niedaleko miasta Dijon, nazwali Cistertium – Citeaux.
Zasady życia monastycznego cystersi oparli na regule św. Benedykta z Nursji, wzbogaconej ich wewnętrznymi przepisami zakonnymi. Pragnęli, aby ich zakon był – tak jak oni – ubogi. Przestrzegano bardzo rygorystycznie zasady „ora et labora” – „módl się i pracuj”, a zakonnicy utrzymywali się z pracy własnych rąk. Dlatego nie mieli majątków z ludnością zależną, nie przyjmowali rent feudalnych czy dziesięcin. W połowie XII w. wprowadzili instytucję konwersów (braci świeckich), którzy zobowiązani byli do pracy fizycznej na rzecz klasztoru. Pozostali zakonnicy (bracia chórowi) zajmowali się służbą liturgiczną.
W takiej atmosferze przemian wzrastał Bernard de Fontaine (1091-1153), który do klasztoru w Citeaux wstąpił w 1113 r. wraz z czterema braćmi i ponad dwudziestu innymi, zaprzyjaźnionymi bądź spokrewnionymi mężczyznami. Święty Bernard zapisał: „W oczach świata staliśmy się szkołą gimnastyki ciała i ducha, uciekaliśmy od tego, czego świat pożąda, i pożądaliśmy tego, przed czym świat uciekał. […] W zakonie człowiek żyje czyściej, upada rzadziej, powstaje prędzej, chodzi ostrożniej, odpoczywa bezpieczniej, rosą niebieską bywa skropiony częściej, oczyszcza się rychlej, umiera z większą ufnością, zapłatę bierze obfitszą”.
Z kolebki cystersów o. Bernard udał się do Szampanii, gdzie na terenie ofiarowanym przez Hughesa I, hrabiego Troyes, wybudował w Clairvaux klasztor i został jego pierwszym opatem. Fundacja została zatwierdzona przez biskupa diecezji Langres, Jocerana de Brancion.
Bernard z Clairvaux był postacią nietuzinkową, stąd zapisał się w historii jako „niekoronowany władca Europy”. Choć opatem w Clairvaux był do końca życia, udało mu się założyć 63 nowe klasztory. W reformie wielki nacisk kładł na kontemplację. Odegrał wielką rolę w dziejach Kościoła powszechnego. Świadczy o tym jego wpływ na zakończenie schizmy, spowodowanej wyborem na papieża Innocentego II i uznawanego przez historyków za antypapieża Analekta II. Opat z Clairvaux, uważany za jednego z największych mistyków chrześcijańskich, był doradcą papieży, królów i książąt. Pozostawił 12 traktatów (najbardziej znany z nich „O stopniach pokory i pychy” przeciwstawiał 12 stopni pychy 12 stopniom pokory), 340 mów i 480 listów. Uważał, że Europa powinna zjednoczyć się w wierze i odważnie występować przeciwko islamowi. Był wielkim czcicielem Matki Bożej.
„Pośród dnia panuje tu milczenie nocy, przerywane tylko uderzeniami toporów i śpiewem świątobliwych pracowników; widok to tak wzruszający, że niepodobna tu ani myśleć, ani rozmawiać o rzeczach błahych” – zanotował jeden z kronikarzy, pisząc o opactwie w Clairvaux. Cieszyło się ono wieloma powołaniami ludzi ze wszystkich warstw społecznych. Za czasów opata Bernarda liczyło 700 zakonników.
Oddziaływanie Bernarda było ogromne. W chwili jego śmierci aż 160 klasztorów przyjęło surową regułę cysterską. Kościół docenił jego działalność. Papież Aleksander III już w 1174 r. ogłosił go świętym, a Pius VIII w 1830 r. – doktorem Kościoła.
Opactwo w Clairvaux od samego początku cieszyło się poparciem i opieką władców. Król Portugalii Alfons I Zdobywca w 1143 r. ustanowił Portugalię wasalem opactwa w Clairvaux i zobowiązał swoich następców do składania dorocznej daniny. Rozwój opactwa spowodował, że jeszcze w XII w. nastąpiła jego rozbudowa, m.in. o bibliotekę, która już w XV w. liczyła ponad 1700 rękopisów. Wśród zakonników związanych z opactwem byli późniejszy papież Eugeniusz III, 15 kardynałów oraz wielu biskupów. Eugeniusz III w 1138 r. wstąpił do cystersów pod wpływem Bernarda z Clairvaux. W latach 1145-1153 był papieżem. Kościół ogłosił go błogosławionym w 1872 r.
Podczas rewolucji francuskiej opactwo zostało zamienione na więzienie, a wspaniałą świątynię z XII w. rozebrano. Ostatni, a 51. w kolejności opat Clairvaux o. Louis Marie Rocourt musiał udać się na wygnanie, gdzie zmarł w 1824 r. Dopiero 30 lat temu w zachowanej niewielkiej części opactwa urządzono część muzealną. W miejscu, które niegdyś było wspaniałym ośrodkiem życia zakonnego, słynnym w całej Europie i oddziałującym na nią, od czasu rewolucji francuskiej nie są sprawowane żadne funkcje sakralne.
 | Wojciech Świątkiewicz |
Co? Gdzie? Kiedy?
