Tymczasem władze rosyjskie ubiegały się o utworzenie urzędu prymasa dla Królestwa Polskiego najpierw w Mohylewie, a gdy to się nie udało – w Warszawie. Władze austriackie wymyśliły prymasa we Lwowie (prymas Galicji i Londomerii). Ostatecznie metropolita warszawski przyjął w 1818 r. tytuł prymasa Królestwa Polskiego. Stolica Apostolska nigdy nie uznała tytułu „prymas Galicji i Lodomerii”, choć przez kilkanaście lat używali go metropolici łacińscy, a następnie metropolici grekokatoliccy Lwowa.
Przez cały okres zaborów Stolica Apostolska nigdy nie zniosła urzędu prymasa Polski ani też nie przeniosła go z Gniezna do innego miasta biskupiego.
W wolnej Polsce
Kiedy w 1918 r. po 123 latach niewoli Polska się odrodziła, prymasem rezydującym w Gnieźnie był kard. Edmund Dalbor, prymasem zaś Królestwa Polskiego w Warszawie – kard. Aleksander Kakowski. Powstały problemy, zwłaszcza gdy kard. Dalbor otworzył w Warszawie swoją kancelarię, a także zwoływał konferencję episkopatu. Ponieważ nuncjusz papieski abp Lorenzo Lauri był przeciwny otwarciu kancelarii prymasowskiej w stolicy, kard. Dalbor zwrócił się do Stolicy Apostolskiej o ostateczną decyzję, kto może używać tytułu prymasa. W roku 1925 nadeszła odpowiedź: tytuł prymasa należy się arcybiskupowi Gniezna; kard. Kakowski miał prawo do śmierci zachować tytuł prymasa Królestwa Polskiego. Po pewnym czasie kard. Kakowski zrezygnował z używania tego tytułu.
Dwóch prymasów żyjących w XX w. jest dziś kandydatami na ołtarze. Kardynał August Hlond był prymasem w latach 1926-48; został nim po zaledwie kilkunastu miesiącach sprawowania funkcji pierwszego biskupa diecezji katowickiej, gdy Pius XI mianował go arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim. Ten prymas zorganizował Akcję Katolicką i założył Towarzystwo Chrystusowe dla Polonii Zagranicznej. Zdecydowanie występował przeciwko cywilnym małżeństwom i rozwodom, ostro krytykował działalność masonerii. Podczas okupacji niemieckiej przebywał w Rzymie oraz we Francji, działając na rzecz Polski. W roku 1944 został aresztowany przez gestapo i internowany. Wyzwolony przez Amerykanów, powrócił przez Rzym do Polski. Z jego inspiracji Pius XII rozwiązał unię personalną gnieźnieńsko-poznańską i w 1946 r. utworzył unię gnieźnieńsko-warszawską. Kardynał Hlond otrzymał też nadzwyczajne uprawnienia w zakresie jurysdykcji. Utworzył na ziemiach zachodnich i północnych tymczasową administrację kościelną. Zmarł 22 października 1948 r.
Jego następcą w latach 1948-81 był kard. Stefan Wyszyński, człowiek niezłomny, jedna z najwybitniejszych postaci Kościoła w Polsce w XX w. Był również wyposażony w nadzwyczajne pełnomocnictwa. W latach 1953-56, internowany przez komunistów, opracował wielki plan życia narodu realizowany przez lata Wielkiej Nowenny przed milenium chrztu Polski. Był uczestnikiem Soboru Watykańskiego II i zwolennikiem pojednania z Niemcami. Wybierał czterech papieży, wśród nich Jana Pawła II.
Znowu w Gnieźnie
Po śmierci kard. Wyszyńskiego prymasem Polski został 7 lipca 1981 r. ówczesny biskup warmiński Józef Glemp. Objął też funkcję przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski, którą bez przerwy sprawował do 2004 r., czyli przez 23 lata.
Po wprowadzeniu stanu wojennego starał się czynić wszystko, aby nie dopuścić do przelewu krwi. Za jego prymasostwa zawarty został konkordat między Stolicą Apostolską a rządem Polski (1993), została przeprowadzona reorganizacja struktur diecezjalnych w Polsce (1992), a do szkół powróciła religia (1990). Kiedy do Warszawy wrócił nuncjusz papieski, wygasły nadzwyczajne uprawnienia prymasa dotyczące m.in. prowadzenia konsultacji w sprawie nowych biskupów.
Z inicjatywy kard. Glempa został przeprowadzony II Synod Plenarny, a także rozpoczęła się budowa Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie. W roku 1992 przestał być arcybiskupem gnieźnieńskim, ale do 80. roku życia, jako kustosz relikwii św. Wojciecha, zachował tytuł prymasa Polski. Z funkcji metropolity warszawskiego zrezygnował w grudniu 2006 r.
Arcybiskupem gnieźnieńskim został w 1992 r. wybitny biblista abp Henryk Muszyński, który był nim był do 2010 r. Przez kilka miesięcy (od 19 grudnia 2009 do 8 maja 2010 r.) był też prymasem. Jego następcą w Gnieźnie – i kolejnym prymasem – został abp Józef Kowalczyk, długoletni nuncjusz apostolski w Polsce (1989-2010). Od roku 2014 prymasem jest arcybiskup gnieźnieński Wojciech Polak.
Co? Gdzie? Kiedy?
