Pożegnanie świętych Piotra i Pawła

Syn Łukasza Smuglewicza początkowo kształcił się u ojca i Szymona Czechowicza w Warszawie, a później u Antonio Marconiego w Rzymie. Uzyskał stypendium króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i pobierał edukację artystyczną w prestiżowej Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Po powrocie do Polski pracował w Warszawie, ciesząc się licznymi zamówieniami. Na stałe zamieszkał w Wilnie, gdzie, jako profesor kierował nowo powstałą Katedrą Rysunku i Malarstwa na Uniwersytecie Wieleńskim, tworzył tym samym tzw. wileńską szkołę malarską.

Monumentalny obraz, o wymiarach 518x288 cm, znajduje się w prezbiterium, zastępując ołtarz główny kościoła św. Piotra i Pawła. Świątynię zdobią bogate dekoracje ornamentalne – ok. 600 postaci wykonanych w stiuku. Innym, charakterystycznym elementem wystroju świątyni jest kryształowy żyrandol w kształcie łodzi, upamiętniający zatonięcie podczas transportu zamówionego we Włoszech ołtarza głównego. Jego miejsce zajął zamówiony u Smuglewicza obraz „Pożegnanie św. Piotra i Pawła”. Został zakupiony przez rodzinę Paców do kościoła w 1805 r., więc musiał powstać rok wcześniej. Józef Ignacy Kraszewski w swej książce „Wilno od początku jego do roku 1750” informuje, że obraz kupiono za kwotę 200 czerwonych złotych.

Temat pożegnania udających się na męczeństwo świętych Piotra i Pawła pojawia się w ikonografii chrześcijańskiej stosunkowo rzadko. Choć obydwaj apostołowie przebywali w Rzymie, nie ma bezpośrednich świadectw o ich spotkaniu. Tradycja podaje, że rozstali się w miejscu, w którym później wybudowano bazylikę św. Pawła za Murami. Przy pożegnaniu św. Piotr miał powiedzieć św. Pawłowi: „Idź w pokoju mistrzu dobrych i przewodniku zbawienia sprawiedliwych”. Nie zobaczyli się już więcej, gdyż ponieśli śmierć męczeńską. Św. Piotr został ukrzyżowany głową w dół, ponieważ nie uważał się za godnego, by umierać tak jak Zbawiciel. Św. Paweł, jako obywatel rzymski, został ścięty mieczem. Nie ma żadnych danych potwierdzających, że ich męczeńska śmierć dokonała się tego samego roku, ani tym bardziej tego samego dnia. Być może na zapisanie się w tradycji daty wpłynęło przeniesienie w 258 r. doczesnych szczątków apostołów do katakumb św. Sebastiana przy Via Apia, choć później znalazły się osobno w bazylice św. Piotra i bazylice św. Pawła. Od początku podkreślano wielkie zasługi apostołów dla budowania Kościoła, a najwyższym tego wyrazem jest liturgiczna Uroczystość Świętych Apostołów Piotra i Pawła – obchodzona 29 czerwca.

Choć nie jest znany dzień śmierci apostołów, to dobrze zachowano w pamięci miejsce męczeństwa św. Pawła: Aquae Silviae za Bramą Ostyjską w Rzymie. Do tego właśnie miejsca nawiązuje Franciszek Smuglewicz w swoim obrazie „Pożegnanie św. Piotra i św. Pawła” obrazując bramę miejską. Dodanie piramidy to zabieg raczej retoryczny, mający pokazać coś niezwykłego i być może wskazujący na odwołanie się do symboliki światła oraz związanego z nim życia i dobra.

Malarz obrazuje w swym dziele utrwalone przekonanie, że apostołowie Piotr i Paweł ponieśli śmierć męczeńską tego samego dnia. Przedstawia św. Piotra po lewej stronie, z siwą brodą, w niebieskiej tunice i żółtej szacie. Wzrok św. Piotra i gest wyciągniętych ku górze dłoni wskazuje na jego gotowość do oddania życia za wyznawaną wiarę. Lewa ręka skuta jest kajdanami, których przedłużenie dostrzec można u stóp obydwu apostołów, co podkreśla ich ofiarną posługę dla Kościoła. Św. Paweł – po prawej stronie, w zielonej tunice i czerwonej szacie pochyla głowę i obejmując Piotra żegna się z nim. Uwypuklona została w tym geście ich bliskość, jedność i komunia. Po lewej i prawej stronie widnieją kaci z mieczami, co nawiązuje do śmierci Apostoła Narodów. Za świętymi widać skłębione postaci żołnierzy na koniach. Dwaj z nich wskazują rękoma w przeciwne strony, co być może odnosi się do miejsc ukrzyżowania i ścięcia Piotra i Pawła. Smuglewicz, wykształcony w teorii klasycystycznego ideału piękna, przedstawił żołnierzy z atletyczną budową ciała, wysokich i umięśnionych. Miedzy nimi dostrzec można postaci zwykłych ludzi, których twarze zdradzają przejęcie dokonującym się właśnie wydarzeniem. Takie też wzruszenie zechciał zapewne artysta wywołać w każdym z nas patrzącym na obraz i pobudzić tym samym do żarliwości w wierze na wzór świętych Piotra i Pawła.