Św. Bernard

Obraz Michaela Willmanna „Św. Bernard z krewnymi przed opatem w Cîteaux” powstał po 1701 r. Pierwotnie znajdował się w kościele klasztornym Wniebowzięcia NMP w Lubiążu, w kaplicy św. Bernarda, nad wejściem do kaplicy Książęcej, obok innych przedstawień tego świętego. Tak jak i inne dzieła został ewakuowany do Lubomierza, a następnie do Szklarskiej Poręby Średniej, Jeleniej Góry. Ostatecznie przewieziono go do Warszawy i umieszczono w kościele archikatedralnym św. Jana Chrzciciela, w kaplicy Baptysterium. Obecnie prezentowany jest na wystawie „Willmann encore. Męczeństwa apostołów” w dawnej Galerii Porczyńskich.

Obraz ten jest jednym z wielu malowideł Willmanna obrazujących sceny z życia św. Bernarda (1090-1153), który bardzo przyczynił się do rozkwitu zakonu cystersów, jak również do pogłębienia życia religijnego w Europie i rozwoju doktryny chrześcijańskiej. Św. Bernard był zakonnikiem cysterskim, założycielem klasztoru w Clairvaux i jego opatem. Był nie tylko organizatorem życia zakonnego – założył jeszcze kilkadziesiąt innych opactw – ale także wybitnym uczonym, filozofem i teologiem, znanym pisarzem, znakomitym kaznodzieją, a przede wszystkim mistykiem kładącym akcent na poznawanie Boga na drodze kontemplacji przez miłość. Jest autorem licznych pism teologicznych, ascetycznych, listów, kazań, z których przebija się głębia myśli oraz żywy, ujmujący język, zjednujący serca czytelników i kierujący do umiłowania rzeczy niewidzialnych. Jego nauczanie wynika nie z analiz filozoficznych, ale z głębokiej lektury Pisma Świętego, pism ojców Kościoła i kontemplacji. Był także zaangażowany w ruch krucjatowy, wspierał papiestwo, obalał błędy, m.in. zwalczając schizmę w 1133 r. i spierając się z Abelardem. W 1174 r. został ogłoszony świętym, a w 1830 r. – doktorem Kościoła. Z racji porywającego piękna jego języka zyskał sobie tytuł Doktora Miodopłynnego.

Bernard urodził się w rodzinie arystokratycznej w rycerskim rodzie burgundzkim na zamku w Fontaine-lès-Dijon we Francji. Jego ojciec był wasalem króla Burgundii, a matka – córką hrabiego Bernarda z Montbard. Zmarła, gdy Bernard miał siedemnaście lat. Przyszły święty uczęszczał do szkoły prowadzonej przez kanoników diecezjalnych dla synów rycerskich w Châtillon-sur-Seine, znajdującej się obok majątku jego rodziców. Miał pięciu braci i jedną siostrę – Humeblinę, późniejszą błogosławioną. W 1111 r. na drodze do Crancey, gdzie jego bracia uczestniczyli w oblężeniu miasta, Bernard podjął decyzję o zostaniu mnichem cysterskim. Skłonił także swoich czterech braci, wuja Gauldry’ego de Trouillona i licznych krewnych, aby się do niego przyłączyli. Niedługo później także jego ojciec wstąpił do tego opactwa.

Właśnie do tego wydarzenia odwołuje się przedstawienie Willmanna. Ukazuje historyczną scenę wstąpienia Bernarda w 1112 lub 1113 r. do klasztoru w Cîteaux wraz z trzydziestoma swoimi krewnymi. Kandydaci na zakonników zostali przyjęci przez św. Stefana Hardinga, ówczesnego opata klasztoru w Cîteaux. Stefan Harding (1059-1134) był reformatorem życia zakonnego, jednym z założycieli zakonu cystersów i trzecim opatem w Cîteaux. W malarskim przedstawieniu jego funkcję opacką podkreśla trzymany w lewej ręce pastorał, a na jego świętość wskazuje aureola. Ubrany jest w biały habit cysterski. Za jego plecami znajdują się trzej pozostali zakonnicy. Opat Harding prawą dłonią błogosławi młodego Bernarda, który klęczy przed nim, wskazując lewą dłonią na swoich towarzyszy, których na obrazie reprezentuje grupa dziewięciu mężczyzn. Wszyscy ubrani są w stroje szlacheckie. U większości widnieją rycerskie miecze. Posiada go także sam Bernard, co potwierdza i podkreśla jego przynależność do rodu rycerskiego.

Postać Bernarda wyróżnia się czerwonym płaszczem i złotą aureolą nad głową. W kierunku dwóch świętych przedstawionych na obrazie, opata Stefana i Bernarda, spływają z góry promienie niebiańskiego światła, rozświetlając postaci i przekonując odbiorców o ich świętości. W tym świetle w górnej partii obrazu unosi się dynamicznie grupa trzech aniołów trzymających narzędzia męki Pańskiej, ikonograficzne atrybuty świętego: krzyż, lancę, którą żołnierz przebił bok Chrystusowi, gąbkę nabitą na lancę, powrozy i koronę cierniową. Wokół znajdują się grupki skrzydlatych głów anielskich. Pasyjne atrybuty odnoszące się do św. Bernarda wskazują na jego chrystocentryczną duchowość i żarliwą miłość wobec Zbawiciela.