W Kościelcu

POCZĄTKI

Na terenie Kościelca znanych jest siedem stanowisk archeologicznych świadczących o osadnictwie, najstarsze z nich datowane są na X w. W dokumencie księcia wielkopolskiego Przemysła II z 1288 r. wymieniony został Franciszek z Coscelizo. Choć jest to niepewna identyfikacja, może chodzić właśnie o Kościelec, który wówczas mógł stanowić własność prywatną. Miejscowość była prawdopodobnie centrum osadnictwa i siedzibą zarządu dóbr monarszych. W drugiej połowie XIV w. w pobliskim Kole rozpoczęto budowę zamku, który stał się siedzibą starostów kolskich. Po pewnym czasie przenieśli się jednak do Kościelca. „Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616-1620” wspomina, że Szwedzi spalili kościelecki dwór, opisany jako rezydencja starosty. Można jedynie domniemywać, że starostowie kolscy do Kościelca przenieśli się na przełomie wieku XVI i XVII.

Samo wybudowanie murowanej świątyni w XII w. było ogromnym obciążeniem finansowym. Takie przedsięwzięcie pozwala przypuszczać, że w Kościelcu mogła wówczas istnieć jakaś rezydencja panującego, a miejscowość od X do XIII w. mogła być własnością książęcą. Osada miała dogodne warunki, by przekształcić się w ośrodek miejski, jednak wzniesienie zamku w Kole sprawiło, że to ono stało się centrum administracyjnym niegrodowego starostwa kolskiego oraz ośrodkiem miejskim. W dokumencie lokacyjnym Koła z 18 lipca 1362 r. czytamy, że mieszczanie kolscy mieli prawo korzystania m.in. z łąk w Kościelcu.

Przy kościele parafialnym odkryto średniowieczne pochówki. W pobliżu świątyni zlokalizowano także dwie jamy wskazujące na istnienie dawnych budowli. Pierwsza (średnica 3 m, głębokość ok. 1,6 m), częściowo przykryta brukiem, prawdopodobnie jest pozostałością piwniczki dawnej wieży mieszkalno-obronnej. Znaleziony materiał (wśród niego fragmenty ceramiki i kości zwierzęcych) datuje się na XV/XVI w. Drugą jamę (nieokreślonej wielkości, głęboka na ok. 2,5 m) wypełniała duża ilość przepalonej polepy, fragmenty ceramiki i kafli, których obecność świadczy o siedzibie raczej pańskiej niż chłopskiej. W drewniano-glinianym dworze musiały działać piece kaflowe. Budynek, datowany na XVII/XVIII w., znaleźć można jeszcze na mapie z 1805 r.

ŚWIĄTYNIA PARAFIALNA

Kościół św. Andrzeja pochodzi z XII w. Jest jednonawowy, orientowany, na wschodzie zamknięty niższą absydą z dwoma wąskimi oknami. Do dziś zachowało się pierwotne romańskie prezbiterium oraz hemisferyczne sklepienie absydy. Do romańskiej części w XVI w. dobudowano ceglaną zakrystię i skarbczyk w stylu gotyckim. W pierwotnym kościele, zbudowanym z podłużnych ciosów piaskowca o długości od 22 do 54 cm, istniała empora (poświadcza to opis z 1792 r.), na którą wiodły schody znajdujące się na zewnątrz części romańskiej kościoła, tuż obok skarbczyka. W 1760 r. dobudowano drewnianą nawę, która w XIX w. została przedłużona, a na początku XX w. dobudowano dwie kruchty. W 1990 r. rozpoczęto budowę nowej nawy głównej, burząc drewnianą część budynku. Od strony zachodniej dobudowano część w stylu neogotyckim. Konsekracji odnowionej świątyni dokonał w 2011 r. ówczesny biskup włocławski Wiesław Alojzy Mering.

Pierwsze wzmianki o kościeleckiej parafii pochodzą z drugiej połowy XIV w. Przytaczają Mikołaja – plebana z Kościelca. Choć nie wiadomo, kiedy erygowano tutejszą parafię, wczesne istnienie kościoła pozwala przypuszczać, że jej początki mogą sięgać nawet XIII w. W 1552 r. włączono ją do parafii kolskiej.

Podczas konserwacji w 2010 r. przypadkowo odkryto pochodzący z pierwszej połowy XVIII w. obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Znajdował się pod płótnem z początków wieku XX. Namalowany na lipowej desce zabytkowy wizerunek umieszczono w ołtarzu głównym, wykonanym w stylu rokokowym. Funkcję zasuwy na nim pełni obraz z początku XX w. przedstawiający patrona parafii – św. Jana Nepomucena. Namalowany został przez Henryka Walczyńskiego, ucznia Józefa Mehoffera. W świątyni znajdują się także obrazy św. Andrzeja, głównego patrona parafii (XIX w.), oraz Świętej Rodziny (XVIII w.). Trzy XIX-wieczne obrazy, które dawniej wisiały w bocznych ołtarzach, obecnie zdobią ściany plebanii. Wśród sprzętów liturgicznych warto wymienić relikwiarz-krzyż z XVII/XVIII w., kielich w stylu rokokowym (2. połowa XVIII w.) czy neogotyckie lichtarze (2. połowa XIX w.). Naczynia i szaty liturgiczne przechowywane są w zakrystii w zabytkowym dębowym kredensie z początków XX w.

Uwadze odwiedzających świątynię nie powinny też umknąć ciekawe napisy na dawnych murach – niektóre z cegieł noszą na sobie wyryte słowa, np. ADALBERTUS (Wojciech), datowane nawet na XVI w. Nie wiadomo, czy pochodzą od przypadkowych osób goszczących w parafii, czy wykonali je budujący kościół.