Losy czekistów były bardzo do siebie podobne i charakterystyczne dla systemu sowieckiego: służba, kariera, szczyt kariery, upadek, aresztowanie, więzienie. Stalin mówił, że dla czekistów są dwie drogi: awans albo więzienie. To właśnie była tajemnica stalinowskiego zarządzania służbą bezpieczeństwa – kierować nią tak, żeby nie wymknęła się spod jego kontroli.
Rozmawiał Pan z nimi?
Kiedy zacząłem szukać materiałów dotyczących czekistów, nastąpiła pierestrojka i wtedy postanowiłem odnaleźć tych ludzi i spotkać się z nimi. Doszedłem jednak do momentu, kiedy tego zaniechałem. Wszyscy kłamali. Nikogo nie męczyły wyrzuty sumienia. Najczęstszą odpowiedzią, jaką słyszałem, było sformułowanie: „Ja tylko zajmowałem się pracą papierkową”. Mówił mi to na przykład czekista Litkens, który w rzeczywistości zajmował się torturowaniem uwięzionych. Dokładnie w ten sam sposób zaprzeczał Dopłatow, który w latach 90. napisał pamiętniki publikowane także w Polsce. Warto zwrócić uwagę na jego wyznanie: „Wiadomo mi o czterech zabójstwach”. Ale on był przecież skazany nie za to, że było mu wiadomo o tych zabójstwach, ale za to, że w nich uczestniczył, że je zorganizował. Jest to taka forma obrony psychologicznej, która polega na tym, że sprawca nie przyznaje się do winy. Dziś, kiedy do Rosji przyjeżdżają dziennikarze, którzy proszą, żeby znaleźć strażników z więzień albo innych oficerów, mówię im, że nic ciekawego od tych ludzi nie usłyszą. Odrębną kategorię stanowi pokolenie czekistów epoki Breżniewa, którzy pracowali w innych czasach, kiedy nie było masowych rozstrzeliwań. Ich charakteryzuje daleko posunięty cynizm, a oni sami swoje wspomnienia uznają często za zabawne.
Strona rosyjska odmówiła stronie polskiej rehabilitacji pomordowanych podczas obławy augustowskiej. Czy Stowarzyszenie „Memoriał” planuje kolejne kroki w tej sprawie?
Prokuratura rosyjska zajmuje takie stanowisko: zgadzamy się, że wówczas pomiędzy 10 i 23 lipca 1945 r. były zatrzymane osoby, natomiast nie ma dowodów na to, co się z nimi stało. Stowarzyszenie „Memoriał” i Naczelna Prokuratura Wojskowa Rosji w różny sposób interpretują ustawę o rehabilitacji. Zazwyczaj taki spór powinien rozstrzygnąć sąd i ocenić, czyja interpretacja jest prawidłowa. W Rosji jednak sąd zajmuje jedno stanowisko – stanowisko państwa. Będziemy kontynuować swoje zmagania o to, żeby ustawa dotycząca rehabilitacji była realizowana we wszystkich jej aspektach. Jeśli się nie uda, skierujemy sprawę do Sądu Konstytucyjnego.
Czy istnieje szansa dotarcia do dokumentów dotyczących obławy augustowskiej przed upływem 50 lat?
Obecnie wielu krewnych ofiar obławy augustowskiej masowo wręcz kieruje pisma z pytaniami do FSB o materiały dotyczące losów ich krewnych. Jeśli odpowiedzi na te pytania nie będzie, to mam nadzieję, że do sprawy włączy się polska ambasada, także na dalszym etapie prokuratura. Jeśli IPN, który zajmuje się tą sprawą w ramach umowy o współpracy, będzie się domagał od rosyjskiej strony dokumentów, żądania te powinny być skuteczne. Muszę jednak uprzedzić, że Moskwa bardzo nie lubi tematu rehabilitacji Polaków. W pewnym sensie władza nastawia rosyjskie społeczeństwo przeciwko Polakom, co określiłbym mianem paranoi historycznej.
Mamy więc szansę dowiedzieć się prawdy?
Szansa oczywiście jest zawsze, problem polega na tym, że współczesna Rosja boi się i wstydzi się przyznać do tego co oczywiste i zdaje się, że przy obecnych tendencjach, w obecnym momencie, jest to mało prawdopodobne. Wcześniej czy później jednak to nastąpi, pozostaje pytanie: kiedy?
Rosja, chcąc być częścią Europy, powinna zachowywać się w stosunku do swojej przeszłości w sposób „cywilizowany”, a to, co robi obecnie, niestety nie mieści się w takich kategoriach. Dlatego Polska ze swojej strony powinna zwracać na to uwagę opinii publicznej i angażować ją nie tylko w Polsce i w Rosji, ale także w Europie. Jest to sprawa, która dotyczy relacji między Europą i Rosją, nie tylko pomiędzy Rosją i Polską.
Jeśli chodzi o badanie historii, ideologii, to Rosja nie idzie do przodu, ale patrzy wstecz. Najlepiej sformułował to w swoim poemacie nasz poeta Twardowski: „Kto zachłannie ukrywa przeszłość, ten z pewnością niedobrze ułoży sobie przyszłość”. Dla normalnego człowieka relacja między przeszłością i przyszłością jest oczywista i zrozumiała. Zrozumienie przeszłości, pokonanie jej i nadanie jej sensu są warunkiem budowania przyszłości. Niestety w Rosji jest inaczej, przywódcy mówią, że jeżeli nie będziemy mówić o przeszłości, to będzie nam łatwiej żyć przyszłością. Dzisiejsza Rosja bardzo nie lubi rozmów o przestępstwach, o zbrodniach. Wraca to, co jest charakterystyczne dla Związku Radzieckiego – kiedy człowiek jedno myślał, a drugie robił. Niestety, taki sposób zachowania staje się typowy dla Rosji.
Nikita Wasiljewicz Pietrow (1957) – rosyjski historyk i działacz praw człowieka, wiceprzewodniczący Informacji Naukowej i Centrum Edukacji rosyjskiego Stowarzyszenia „Memoriał”. Uczestniczył w pracach Komisji Rady Najwyższej Federacji Rosyjskiej do spraw przejęcia archiwów KPZS i KGB przez archiwa państwowe. Autor ponad 100 publikacji naukowych poświęconych sowieckiemu terrorowi, represjom i aparatowi bezpieczeństwa ZSRS, tłumaczonych na inne języki. Ostatnią z nich „Psy Stalina” wydało w Polsce wydawnictwo Demart. Pisał m.in. o wykonawcach zbrodni katyńskiej. W 2011 r. opublikował nieznany wcześniej rosyjski dokument dotyczący obławy augustowskiej.
 | rozmawiała Irena Świerdzewska |
.jpg&w=624&h=543)
Co? Gdzie? Kiedy?
