Przed tygodniem, zainspirowany ponowną lekturą „Dwunastu stacji” Tomasza Różyckiego, pisałem o archaizmach semantycznych, czyli o słowach, które funkcjonują w polszczyźnie od dawna, ale współcześnie mają znaczenie odmienne niż przed laty.
Stale obcując z tekstami Cypriana Norwida, bardzo często natrafiam na tego typu wyrazy i wyrażenia. Dziś, z okazji przypadającej 23 maja rocznicy śmierci poety, chciałbym kilka z nich przywołać.
W 1849 roku Norwid pisze do jednego z ojców zmartwychwstańców: Dziś dopiero […] zdarzyło mi się czytać adres, który od rodaków i ich starszeństwa do Ojca Świętego ma być przesłan. Byłoby mi boleśnie, gdybym nie wziął udziału w tak poczciwym zamiarze, a może nawet obowiązku, zwłaszcza iż blisko tutaj będąc, przepełnione mam serce uczuciami w onym adresie skreślonymi. Współczesnego czytelnika zatrzymuje w tym fragmencie listu dwukrotnie użyty w nietypowych dziś kontekstach rzeczownik adres, który niegdyś oznaczał zbiorowe, zwykle oficjalne lub bardzo uroczyste pismo skierowane do władz, instytucji czy też konkretnych osób.
W dramacie „Za kulisami” uderzające jest użycie rzeczownika afera mającego dziś jednoznaczne negatywne konotacje: Niestety! Polacy nie mają inteligencji do rzeczywistych praktycznych afer. Podobnie jest choćby w następującym fragmencie listu: Dzisiaj proszę Cię (dla krótkości czasu, braku sił i mnóstwa afer) o dwie rzeczy: 1. Ażebyś raczył mi spiesznie przysłać, ile pobieżnie możesz, grosza – nic nie mam! pora umarła! 2. ażebyś, jeżeli czym mogę lub mógłbym Ci być użytecznym, zawołał na mnie, a z ochotą służyć Ci będę. W żadnym z tychkontekstów nie chodzi, rzecz jasna, o jakieś nieuczciwe, bulwersujące przedsięwzięcie, tylko po prostu o zajęcie, sprawę, interes.
Agitacja to dziś ‘zjednywanie zwolenników dla jakiejś sprawy, zwłaszcza politycznej’, ale w czasach Norwida wyraz ten miał nieco inne, szersze znaczenie, podobnie jak inne leksemy z tej rodziny słowotwórczej. Dobrze pokazuje to następujący cytat: rozmowa była o smętnej mojej ułomności – o głuchocie – i o tym, że początki jej nagabnęły mię we więzieniu pruskim w 1846, […] więzieniu ciężkim, gdzie w gorący dzień w lekkim fraku po mnóstwie agitujących nerwy indagacji byłem zawarty na słomie i we wilgoci. Agitujący znaczy tu tyle, co ‘zajmujący, poruszający’.
W rozprawce o rzeźbiarzach florenckich Norwid pisze: Akademia florencka, na sobie samej nie przestając, celujących alumnów do Rzymu zwykła jest posyłać, ażeby jednostronnie na chrześcijańskiej szkole wykarmioną ich dążność zapoznać z duchem starożytnych. Rzeczownik alumn nie nazywa tu, jak dziś, kleryka, lecz ogólnie ucznia, studenta, wychowanka.
Ciekawy przykład dawnego znaczenia można odnaleźć także we fragmencie komedii „Pierścień Wielkiej-Damy”: Wenus i Mars, i Saturn i inne / Ciała tu niebieskie, jak na dłoni, / Mości Dobrodzieju!... noce! i dnie! / Czynią swoje mądre aparycje. Współcześnie rzadko stosowany rzeczownik aparycja oznacza wygląd zewnętrzny człowieka, dawniej bywał on, jak widać, używany w znaczeniu ‘zjawianie się, ukazywanie się kogoś lub czegoś’.
I jeszcze jeden interesujący przypadek, czyli rzeczownik automat. Dziś jest on wyrazem wieloznacznym i oznacza różnego typu urządzenia mechaniczne. W jednym ze swoich utworów Norwid używa go w przenośnym porównaniu jako określenia bezwolnych ludzi, których dziś metaforycznie nazwalibyśmy raczej marionetkami: Doprawdy że są ludzie jak automaty, / Które coś sznureczkami wodzi za kulisą.
.jpg&w=624&h=543)
Co? Gdzie? Kiedy?
