29 marca
piątek
Wiktoryna, Helmuta, Eustachego
Dziś Jutro Pojutrze
     
°/° °/° °/°

Dziesiątka i dziesiątek

Ocena: 4.9
5613

Słowniki rzeczywiście notują zarówno formę żeńską, jak i męską

Przed tygodniem pisałem na tych łamach o jubileuszu 90-lecia prof. Jadwigi Puzyniny, wybitnej lingwistki, ale też badaczki literatury, autorki fundamentalnych prac o języku Cypriana Norwida, twórczyni polskiej szkoły aksjolingwistyki, w ostatnich latach zajmującej się zwłaszcza etyką komunikacji. Osoby, która od wielu lat jest jedną z najważniejszych postaci naszego językoznawstwa.

Przy okazji podobnych rocznic często powtarza się, że jubilat zajmuje się jakąś działalnością od dziesięcioleci, że jest autorem… no właśnie: „dziesiątek” czy „dziesiątków” prac naukowych na ten temat? Możliwe dwie formy dopełniacza liczby mnogiej wskazują na to, że mamy do czynienia z dwiema formami podstawowymi: (ta) dziesiątka oraz (ten) dziesiątek.

Słowniki rzeczywiście notują zarówno formę żeńską, jak i męską; różnią się one przy tym nie tylko rodzajem gramatycznym, lecz także znaczeniami. Dziesiątka ma ich zwykle aż pięć. Pierwsze opisywane jest jako ‘liczba 10’ albo nieco precyzyjniej: ‘połączenie cyfr, które oznacza liczbę 10’. Drugie, dość ogólne: ‘to, co jest oznaczone liczbą 10’ (np. dom, mieszkanie czy pokój, szkoła, autobus, ubranie czy obuwie itp.). To znaczenie realizowane jest np. w zdaniach: Zanieś państwa bagaże do dziesiątki, Musi pani pojechać tam dziesiątką z tego przystanku czy Od zimy już nie noszę dziesiątki, tylko dwunastkę. Co ciekawe, w większości leksykonów osobno opisywane jest powstałe na podobnej zasadzie znaczenie ‘karta oznaczona liczbą 10’ (np. Gdybyś wtedy wyszedł dziesiątką treflową, moglibyśmy wygrać te partię). To byłoby już znaczenie trzecie. Znaczenie czwarte w najnowszym słowniku ma postać: ‘dziesięcioosobowa grupa’, w starszych źródłach często opisywano je ogólniej, np.: ‘całość składająca się z dziesięciu części lub jednostek’ (np. Dziesiątka opozycyjnych radnych wyszła z sali na znak protestu). I wreszcie znaczenie piąte: ‘moneta lub banknot o wartości dziesięciu jednostek monetarnych’ (np. Rzucił na ladę dwie dziesiątki i zamówił dwa piwa). Czasem wyodrębnia się też znaczenie ‘miejsce pośrodku tarczy, wydzielone za pomocą kółka, w które należy trafić, aby otrzymać największą możliwą liczbę punktów’ (np. Wziął rzutki i od razu pierwszą trafił w dziesiątkę).

Rzeczownik dziesiątek w słownikach zwykle ma jedynie dwa znaczenia: 1. ‘okres dziesięciu lat’ (np. W ostatnich dziesiątkach lat XIX wieku powstało wiele podobnych tekstów) oraz 2. ‘dziesięć jednostek lub sztuk czegoś’ (np. Rozpoczynamy dziś znakowanie trzeciego dziesiątka szlaków na Mazowszu). W starszych słownikach notowano jeszcze znaczenie ‘kopa zboża złożona z dziesięciu snopów’ (np. Cała pszenica stoi już w dziesiątkach, ale żyto jeszcze czeka na żniwa).

Jak widać, w części kontekstów wyraźnie widać, że należy użyć wyłącznie formy żeńskiej (np. jechać dziesiątką, a nie *jechać dziesiątkiem; dziesiątka pikowa, a nie *dziesiątek pikowy; strzelił pięć razy z rzędu w dziesiątkę, a nie *strzelił w dziesiątek; cyfra ta znajduje się na drugiej pozycji, czyli pozycji dziesiątek, a nie *pozycji dziesiątków; nie znalazł w portfelu ani jednej dziesiątki, a nie *ani jednego dziesiątka). W wielu innych jednak możliwe są i formy żeńskie, i męskie, można jedynie mówić o tym, że coś jest częstsze, bardziej naturalne, a coś nieco rzadsze. I tak np. powiemy raczej Dziesiątka zawodników ukończyła bieg w czasie krótszym niż 15 minut, choć możliwe jest także połączenie dziesiątek zawodników. A np. dziesiątka Różańca i dziesiątek Różańca wydają się równie częste.

Idziemy nr 7 (645), 18 lutego 2018 r.

PODZIEL SIĘ:
OCEŃ:
- Reklama -

DUCHOWY NIEZBĘDNIK - 29 marca

Wielki Piątek
Dla nas Chrystus stał się posłusznym aż do śmierci, i to śmierci krzyżowej.
Dlatego Bóg wywyższył Go nad wszystko i darował Mu imię ponad wszelkie imię.

+ Czytania liturgiczne (rok B, II): J 18, 1 – 19, 42
+ Komentarz do czytań (Bractwo Słowa Bożego)

ZAPOWIADAMY, ZAPRASZAMY

Co? Gdzie? Kiedy?
chcesz dodać swoje wydarzenie - napisz
Blisko nas
chcesz dodać swoją informację - napisz



Najczęściej czytane artykuły



Najwyżej oceniane artykuły

Blog - Ksiądz z Warszawskiego Blokowiska

Reklama

Miejsce na Twoją reklamę
W tym miejscu może wyświetlać się reklama Twoich usług i produktów. Zapraszamy do kontaktu.



Newsletter