Jak wymawiać samogłoskę "ą"?

W poprzednim tekście przypomniałem kilka zasad wymowy związanych z sąsiedztwem samogłoski „ę” z różnymi spółgłoskami. Dziś o analogicznych problemach z samogłoską [„ą”]. Zacznę jednak od tego, co wydaje się oczywiste, mianowicie, że w tzw. wygłosie, a więc na końcu wyrazu samogłoskę [„ą”] należy wymawiać z bardzo lekką, czyli osłabioną nosowością. Artykulacja całkowicie odnosowiona, czyli wymowa typu [„robio”], – „robią”, [„siedzo”] – „siedzą”, [„widzo”] – „widzą”, charakterystyczna dla niektórych gwar wschodnich, jest niepoprawna. Podobnie za błędną uznaje się wymowę z tzw. dyftongiem, czyli połączeniem [„om”], np. [„jedzą”] – „jedzą”, [„słyszom”] – „słyszą”, [„piszom”] – „piszą”, co jest z kolei typowe w gwarach południowych i zachodnich. Jednak za niepoprawne uznaje się także wymawianie [„ą”] jako połączenia [„oł”], np. [„myśloł”] – „myślą”, [„czytajoł”] – „czytają”. Mimo tego, że zasada ta jest dość powszechnie znana, błędy tego typu zdarzają się, niestety, stosunkowo często. Wiąże się to m.in. z tym, że artykulacja – podobnie jak akcent – jest tym elementem języka, który bardzo trudno kontrolować.

A jak należy wymawiać samogłoskę [„ą”] w środku wyrazu? Tu wszystko zależy od tego, jakie głoski występują obok niej.

Zgodnie z tradycją samogłoska [„ą”] występująca w środku wyrazu powinna być wymawiana z zachowaniem pełnej nosowości zawsze wtedy i niemal wyłącznie wtedy, gdy stoi przed tzw. spółgłoskami szczelinowymi, tzn. m.in. [„s”], [„sz”], [„ś”], [„ż”], [„z”]. Należy zatem mówić np. [„wąs”], [„gąszcz”], [„kąśliwy”], [„ciąża”], [„wiązać”] itp.

Jeśli omawiana samogłoska pojawia się przed tzw. spółgłoskami dwuwargowymi, czyli [„b”] i [„p”] oraz ich miękkimi wariantami, to należy ją wymawiać jako dyftong, a więc połączenie głosek [„o”] oraz [„m”], np.: [„rombać”] – „rąbać”, [„rombie”] – „rąbie”, [„kompać”] – „kąpać”, [„siompi”] – „siąpi” itp.

Przed spółgłoskami przedniojęzykowymi, które są nieszczelinowe, a więc przed [„d”], [„t”], [„dz”], [„c”] oraz [„cz”] należy wymawiać połączenie [„o”] oraz [„n”], np. [„prondy”] – „prądy”, [„konta”] – „kąta”, [„pieniondze”] – „pieniądze”, {„goronco”} – „gorąco”, [„ronczy”] – „rączy” itp.

Jeśli po samogłosce [„ą”] występują spółgłoski miękkie [„dź”] oraz [„ć”], to należy wymawiać połączenie [„oń”], np. [„siońdź”] – „siądź”, [upiońć”] – „upiąć”.

Na zakończenie jeszcze jedno interesujące połączenie: przed spółgłoskami tylnojęzykowymi [„k”], [„g”] oraz ich miękkimi wariantami należy wymawiać tylnojęzykowy wariant spółgłoski [„n”], czyli tzw. „ngę”. Bardzo trudno to zapisać bez używania alfabetu fonetycznego, podam zatem charakterystyczny przykład z tej grupy – rzeczownik „bank”.

dr Tomasz Korpysz Idziemy nr 7 (388), 17 lutego 2013 r.