Ksiądz Twardowski i święcona woda sodowa

Adrian Grycuk / praca własna / CC BY-SA 3.0 pl / Link

Związki frazeologiczne, a więc utrwalone (niekiedy mające nawet kilkusetletnią historię) połączenia wyrazowe, których znaczenie nie jest prostą sumą znaczeń ich elementów (np. w wyrażeniu biały kruknie są przecież aktualizowane znaczenia przymiotnika biały ani rzeczownika kruk), to bardzo ciekawy element zasobu słownictwa. Są one wręcz skarbnicą wiedzy o rozwoju języka: w wielu z nich można odnaleźć dawne wyrazy, ich formy i znaczenia, dawne typy połączeń wyrazowych itp. Jako że frazeologizmy bardzo często opierają się na konkretach, na zjawiskach obserwowanych przez użytkowników języka w otaczającym ich świecie, są one także interesującym źródłem wiedzy o dawnych obyczajach, wierzeniach, wiedzy naszych przodków, o ich stosunku do pewnych elementów rzeczywistości, o realiach, w których żyli itp. Nic dziwnego, że związki frazeologiczne stanowią bardzo wdzięczy materiał badań językoznawczych. Analizie poddawane są przy tym bardzo różne ich grupy (najczęściej frazeologizmy dotyczące jakiejś tematyki, zawierające określone słowa) funkcjonujące bądź to w polszczyźnie ogólnej, bądź też w jakimś typie tekstów (np. w tytułach artykułów prasowych). Liczne są także prace poświęcone frazeologii w literaturze, ponieważ poeci i pisarze chętnie sięgają po związki frazeologicznie, chętnie też je w rozmaity sposób modyfikują.

Znany zapewne wszystkim czytelnikom „Idziemy” ks. Jan Twardowski był poetą, który konsekwentnie używał w swoich wierszach polszczyzny potocznej. Wielokrotnie wprost deklarował, że jego twórczość ma być prosta, zrozumiała, bliska doświadczeniu każdego z nas, a przy tym niepozbawiona różnorakich emocji. Nierzadko do osiągnięcia tych celów ks. Twardowski stosował związki frazeologiczne. Nie bał się przy tym sięgać po konstrukcje potoczne, niekiedy rubaszne czy wręcz zawierające słowa kwalifikowane w słownikach jako pospolite, a nawet wulgarne. Oto kilka charakterystycznych przykładów: miłość – to co głaszcze/i daje po pysku; wszystko psu na budę/bez miłości; czemu w mordę dostałem/filozof zapytał; nie na wszystko ma odpowiedź/i nie przewraca się do góry nogami/jeżeli kogoś szlag trafi.

Przywołane przykłady to frazeologizmy użyte w tradycyjnej, słownikowej postaci, choć w niezbyt tradycyjnych kontekstach – w wierszach religijnych. Ksiądz Twardowski nierzadko jednak w różny sposób modyfikował związki frazeologiczne. W wierszu „Nie sądź” czytamy np.: Mój ty w gorącej święconej wodzie kąpany (…)/nie sądź przedwcześnie nikogo – autor w żartobliwy sposób łączy tu dwa frazeologizmy: związane ze sferą sacrum wyrażenie woda święcona ze związkiem frazeologicznym ktoś w gorącej wodzie kąpany/być w gorącej wodzie kąpanym – potocznym określeniem kogoś porywczego, niecierpliwego, skorego do przedwczesnych działań. Ta kontaminacja (tak fachowo nazywa się w językoznawstwie połączenia fragmentów dwóch niezależnych struktur językowych) w plastyczny, a przy tym żartobliwy sposób pozwala czytelnie scharakteryzować kogoś, kto ze względów religijnych zbyt szybko ocenia innych. Postawa osoby, która ze względu na własną wiarę wywyższa się i z krytycznym dystansem patrzy na innych była ks. Twardowskiemu skrajnie obca, czemu wielokrotnie dawał wyraz. Przynajmniej raz użył do tego celu kolejnej kontaminacji zawierającej przywoływane już wyrażenie woda święcona. W jednym z wierszy, pisząc o samym sobie, prosił mianowicie: żeby mi nie uderzyła do głowy święcona woda sodowa.

Myślę, że prośbę ks. Jana Twardowskiego wszyscy powinniśmy sobie wziąć do serca. Zwłaszcza w czasie trwającego Wielkiego Postu.

Idziemy nr 12/13 (752/753), 22 marca 2020 r.