Łamigłówka i Wielkanoc

Analizując wyrazy ze względu na ich budowę, można je różnicować m.in. na podzielne i niepodzielne słowotwórczo. Te pierwsze nie rozkładają się na mniejsze, znaczące cząstki; są to np.: jeść, myć, dać, dom, pies, kot, mur itp. Te drugie da się podzielić na kilka (zwykle powtarzalnych także w innych słowach) elementów słowotwórczych. Jednak wyrazy podzielne nie stanowią jednorodnej grupy. Są wśród nich takie, które składają się z jednego rdzenia oraz formantu lub formantów (czyli specjalnych cząstek służących do tworzenia wyrazów pochodnych), np.: z-jeść, wy-myć, do-dać, dom-owy, pies-ek, kot-uś, mur-arz itp. Są też i takie, w skład których wchodzą przynajmniej dwa rdzenie oraz formanty – te noszą nazwę wyrazów złożonych.

W nauce o języku wyróżnia się trzy typy wyrazów złożonych: złożenia, zrosty oraz zestawienia. Zacznijmy od tych ostatnich, ponieważ ich postać burzy stereotypowe wyobrażenie o tym, czym jest wyraz. Wyraz zwykle rozpatrujemy z punktu widzenia grafii i kojarzymy zazwyczaj z ciągiem liter oddzielonym z obu stron spacjami od innych ciągów. Jest to jednak tylko jeden z kilku możliwych sposobów rozumienia tego terminu (tzw. wyraz ortograficzny). Inny sposób mówi o tym, że za wyraz należy uznać ciąg znaków (także takich, które są przedzielone spacją), który stanowi pewną całość znaczeniową, oznacza jeden obiekt. Przy takim ujęciu wyrazem będzie np. wieczne pióro czy szafka na buty. Odwołując się do przywołanych wyżej terminów, należałoby powiedzieć, że wieczne pióro to wyraz podzielny słowotwórczo, złożony, a konkretnie – zestawienie. Jak widać, zestawienie składa się z kilku (najczęściej dwóch) wyrazów ortograficznych, z których każdy ma swoiste cechy gramatyczne i odmienia się według charakterystycznego dla niego wzorca. Dodatkową cechą jest to, że elementów takiej całości nie można przestawić bez zmiany sensu.

Złożenia to wyrazy stanowiące jeden ciąg znaków, charakteryzujące się tym, że pochodzą od dwóch wyrazów podstawowych i zostały połączone specjalną cząstką – jej funkcję najczęściej pełnią „o”, „i” oraz „y”. Oto kilka przykładów: parowóz, wodociąg, łamigłówka, meblościanka itp. Jeśli przeanalizujemy budowę złożenia łamigłówka, to bez trudu zauważymy, że powstało ono przez połączenie rdzenia czasownika łam-ać, cząstki „i” oraz rzeczownika główka. Charakterystyczną cechą tego typu wyrazów jest to, że odmieniają się one jako całość, czyli końcówki przybiera ostatni człon.

Czas na zrosty: są to wyrazy, które powstały w wyniku bezpośredniego (czyli bez żadnej „cząstki”) połączenia dwóch słow. Oto przykłady: wiarygodny, dobranoc, półetat, Białystok, Krasnystaw itp.

Do zrostów należy także Wielkanoc – nazwa święta, z którego okazji życzę Czytelnikom „Idziemy” radości i pokoju.


dr Tomasz Korpysz
Idziemy nr 15 (344), 8 kwietnia 2012 r.