O etykę słowa

Zespół ten ma gromadzić nie tylko językoznawców, lecz także literaturoznawców, filozofów, socjologów, teologów, medioznawców i innych naukowców szczególnie zainteresowanych etyką międzyludzkiej komunikacji. Odnotowuję to wydarzenie w naszej językowej rubryce, ponieważ powstanie takiego zespołu i bardzo liczny akces do niego badaczy z całej Polski dowodzi, że współczesna komunikacja często nie jest etyczna, że warto ten jej aspekt badać, popularyzować, ale też upominać się o niego.

Czym jest etyka słowa? W największym skrócie (i koniecznym uproszczeniu) jest to, po pierwsze, dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem, opisem i oceną sposobów posługiwania się językiem w jego relacji do przyjętych przez daną społeczność wartości, a po drugie, zespół reguł określających to, jakie typy komunikacji są właściwe, a jakie niewłaściwe.

Etyka słowa – czy raczej etyka komunikacji – opiera się na argumentach pragmatycznych, czyli takich, które odwołują się do różnorakich zasad skutecznego porozumiewania się, ale przede wszystkim na argumentach aksjologicznych. Nawiązuje ona mianowicie do koncepcji człowieka jako osoby, która ma swoją określoną tożsamość, jest niepowtarzalną indywidualnością, i której przysługuje niezbywalna godność. Godność ta powinna być respektowana także w kontaktach językowych, w których drugiego człowieka traktuje się podmiotowo, jako pełnoprawnego partnera.

W jednym z ujęć przyjmuje się trzy podstawowe zasady etycznego użycia języka: zachowywanie wymiaru osobowego człowieka, czyli niedehumanizowanie go, uwzględnianie tożsamości i wielowymiarowości człowieka, czyli m.in. nieredukowanie go do jednej cechy czy jednego poglądu oraz szanowanie jego autonomiczności (suwerenności).

Inne, szersze ujęcie etyki słowa zwraca uwagę m.in. na problem nieszczerości i kłamstwa, ale też otwarcia lub zamknięcia na drugiego człowieka. Anna Pajdzińska i Jadwiga Puzynina formułują osiem zasad etyki słowa, dzieląc je na te, które dotyczą nadawcy jakiejś wypowiedzi, i te, które dotyczą jej odbiorcy. I tak nadawca powinien nie krzywdzić drugiego człowieka ani też grup społecznych słowem wrogim, poniżającym, raniącym; nie okłamywać innych, nie manipulować nimi za pomocą półprawd, pochlebstwa, demagogii, szantażu; mówić tak, by partnerzy czuli się bezpiecznie i mieli świadomość akceptacji; mówić to, co się uważa za prawdę, chyba że przemilczenie lub nawet kłamstwo są uzasadnione dobrem innych; mówić tak, by nie utrudniać partnerowi rozumienia i nie denerwować go brakiem poprawności lub snobizmem językowym. Odbiorca z kolei powinien nie zrywać dialogu, nie zamykać się na słowo innych, nie przyjmować go z góry powziętymi uprzedzeniami; jednocześnie jednak nie być naiwnym w odbiorze komunikatów, zdawać sobie sprawę z możliwości okłamywania i manipulacji oraz wysłuchiwać innych z dobrą wolą, choć bez naiwności, starając się rozumieć ich racje.

Nie trzeba chyba nikogo przekonywać, jak ważne jest przestrzeganie zasad etyki słowa i jak często są one współcześnie naruszane…

dr Tomasz Korpysz  Idziemy nr 4 (538), 24 stycznia 2016 r.