O formie frazeologizmów

Według najbardziej rozpowszechnionego ujęcia związki frazeologiczne to połączenia wyrazowe, które są utrwalone w określonej postaci, a więc mają stały skład, a ich znaczenie jest całościowe, tzn. nie jest sumą znaczeń składających się na nie wyrazów. Ta pierwsza cecha wydaje się oczywista, natomiast drugą warto zilustrować przykładem. Wyrażenie biały śnieg jest połączeniem doraźnym, którego znaczenie jest sumą znaczenia rzeczownika śnieg i przymiotnika biały. Wyrażenie biały kruk jest frazeologizmem, ponieważ ma znaczenie całościowe, którego nie da się sprowadzić do znaczenia rzeczownika kruk oraz przymiotnika biały.

Nie wszyscy wiedzą, że wiele związków frazeologicznych ma także określoną, niezmienną formę gramatyczną. Przywoływany wyżej biały kruk (a więc ‘coś szczególnie rzadkiego i przez to cennego’) może być używany w dowolnym przypadku i dowolnej liczbie; można powiedzieć nie tylko np. Pierwsze wydanie „Promethidiona” Norwida to biały kruk, lecz także np. Wszystkich moich białych kruków ci nie pokażę. Z kolei frazeologizm pięta Achillesa może być odmieniany przez przypadki (np. Matematyka wreszcie przestała być moją piętą Achillesa), ale już nie przez liczby – zdanie Matematyka, fizyka i chemia to były moje *pięty Achillesa należy uznać za niepoprawne. Ale już choćby połączenie wystrychnąć na dudka (czyli ‘oszukać, przechytrzyć’) może być stosowane jedynie w liczbie pojedynczej – nawet w odniesieniu do zbiorowości. Należy zatem mówić np.: Zając wystrychnął na dudka wszystkie goniące go psy, a nie: Zając wystrychnął na *dudków/dudki wszystkie goniące go psy. Podobnie, żeby już pozostać przy tym znaczeniu, nie można kogoś wpuścić w *malinę czy nabić w *butelki; w pierwszym przypadku konieczne jest użycie liczby mnogiej rzeczownika, a w drugim – pojedynczej. Nie można też powiedzieć, że ktoś ma zwycięstwo w *kieszeniach, że coś wędruje z *ręki do *ręki, że ktoś jest np. elegancki od stóp do *głowy, że coś legło u *podstawy czegoś, że komuś dano *wolne *ręce, a ktoś inny ma *związaną *rękę, że jacyś ludzie mają skłonność do *owczych *pędów itp.

Nieakceptowane przez normę modyfikacje liczby rzeczowników nie są jedynym typem błędów polegających na zmianie formy związku frazeologicznego. Czasem niepoprawne jest też zmienianie form czasowników. Dotyczy to czasu, np. coś *spali na panewce, strony, np. coś *spaliło się na panewce, aspektu, np. coś *paliło na panewce, trybu, np. coś spaliłoby na panewce – jedynie poprawna postać tego połączenia to: coś spaliło na panewce, w której czasownik ma czas przeszły, stronę czynną, aspekt dokonany i tryb oznajmujący.

Czasem spotyka się błędy polegające na zmianie postaci słowotwórczej wyrazu, np. bazgrze jak *kurka pazurem (zamiast: bazgrze jak kura pazurem), dwie lewe *rączki (zamiast: dwie lewe ręce) czy pod *płaszczem czegoś (zamiast: pod płaszczykiem czegoś).

Niekiedy modyfikowany jest też schemat składniowy wewnątrz związku frazeologicznego, sposób łączenia się jego elementów. Oto kilka przykładów: *mieć nos do czegoś (zamiast: mieć nosa), *nadstawić ucho (zamiast: nadstawić ucha), *dawać wyraz czegoś (zamiast: dawać wyraz czemuś) i szczególnie częste: *pisać coś z dużej/wielkiej, z małej litery (zamiast: pisać coś dużą/wielką, małą literą).

dr Tomasz Korpysz Idziemy nr 6 (489), 8 lutego 2015 r.