Dodawanie i odejmowanie elementów związków frazeologicznych nie są jedynymi typami błędów związanych z zasadą stałości składu tych konstrukcji i ich utrwaleniem w języku.
fot. pixabay.com
Bardzo często spotykamy się także ze zjawiskiem wymieniania członów (powstałe w ten sposób połączenia wyrazowe nazywane są innowacjami wymieniającymi). Rozmaite są przy tym przyczyny tworzenia takich zmodyfikowanych połączeń przez nadawców, zwykle jednak po prostu nie znają oni kanonicznej postaci frazeologizmu lub też uważają, że jakiś element bez żadnych konsekwencji może zostać zastąpiony przez swój synonim lub słowo w jakiś sposób (przede wszystkim znaczeniowo) powiązane. To dlatego bardzo często spotykamy chociażby *ciężki orzech do zgryzienia (zamiast twardego orzecha do zgryzienia), *czubek góry lodowej (zamiast wierzchołka góry lodowej), drakońskie *środki (zamiast drakońskich praw / przepisów / kar), *wielką rybę (zamiast grubej ryby), *osiąść na laurach (zamiast spocząć na laurach), pasuje jak *osioł do karety (zamiast pasuje jak wół do karety), *pierwsza jaskółka wiosny nie czyni (zamiast jedna jaskółka wiosny nie czyni) itp.
Czasem pomyłka wynika z podobieństwa formalnego zamienianych wyrazów (niekiedy można wówczas mówić o myleniu tzw. paronimów, o których niegdyś na tych łamach pisałem). Dzieje się tak szczególnie wówczas, gdy w kanonicznej postaci związku frazeologicznego występują wyrazy rzadkie, archaiczne, mające odmienną niż dzisiaj łączliwość lub też o innym niż współczesne znaczeniu. Myślę, że wielu czytelników „Idziemy” spotkało się np. z następującymi zmodyfikowanymi frazeologizmami komuś się noga *podwinęła / *podwinie (zamiast komuś się noga powinęła/powinie), mądrej głowie dość *po słowie (zamiast mądrej głowie dość dwie słowie), nie *zasypywać gruszek w popiele (zamiast nie zasypiać gruszek w popiele), oddać komuś ostatnią *przysługę (zamiast oddać komuś ostatnią posługę), płakać *żywymi łzami (zamiast płakać rzewnymi łzami) czy zapisać się złotymi *głoskami (zamiast zapisać się złotymi zgłoskami).
Rzecz jasna, niejednokrotnie innowacje wymieniające są dokonywane świadomie i celowo, np. w funkcji humorystycznej (choćby w dowcipach) czy też po to, by dostosować konstrukcję do sytuacji komunikacyjnej, do treści i okoliczności danej wypowiedzi (np. wyjść obronną łapą z kłopotów w artykule o wyleczonym psie). Często dzieje się tak w tekstach artystycznych: kiedy np. w opowiadaniu Stanisława Lema czytamy, że coś znika z powierzchni planety, to doskonale rozumiemy motywację zamiany ziemi na planetę i nie traktujemy tej innowacji jako błędu. Czasem podobne konstrukcje pełnią funkcję intrygujących tytułów książek, np. Gdzie diabeł mówi… do usług (tytuł powieści Joanny Olech) czy Tam gdzie diabeł mówi „buenas noches” (tytuł książki Doroty Teresy Ponikiewskiej). Jeszcze częściej takie modyfikacje wykorzystywane są w tytułach gazetowych: ich funkcją jest wówczas przede wszystkim przyciągnięcie uwagi czytelników, skłonienie ich do zatrzymania się na danym artykule. Pamiętam pewien tytuł sprzed wielu lat: Ostatnia Belka ratunku, który w oczywisty sposób nawiązywał do ówczesnego ministra Marka Belki, a zarazem był czytelną innowacją frazeologizmu ostatnia deska ratunku.
Co? Gdzie? Kiedy?
