Genezy nowych frazeologizmów należy szukać już nie tylko w kanonicznych utworach literackich czy wypowiedziach postaci historycznych, lecz także w kulturze popularnej: filmach czy piosenkach.
W poprzednich odcinkach, pisząc o źródłach frazeologizmów, stale odwoływałem się do przeszłości: dawnych tekstów, dawnych obyczajów, dawnych realiów. Nic dziwnego – w końcu związki frazeologiczne to konstrukcje utrwalone w języku, a więc takie, które w określonej postaci muszą być w nim obecne przez dłuższy czas. Jednak język jest przecież zjawiskiem żywym, wciąż podlegającym zmianom. I tak jak trafiają do niego czy też powstają w nim nowe słowa, tak też pojawiają się nowe frazeologizmy. Można za nie uznać konstrukcje, które wprawdzie nie mają długiej historii, ale jako określenia wyraziste i metaforyczne są często używane i dość powszechnie znane.
Genezy nowych frazeologizmów należy szukać już nie tylko w kanonicznych utworach literackich czy wypowiedziach postaci historycznych, lecz także w kulturze popularnej: filmach czy piosenkach. Oto kilka przykładów. Film „Ojciec chrzestny” stał się źródłem przynajmniej dwóch związków frazeologicznych: ojciec chrzestny oraz propozycja nie do odrzucenia, z filmu „Sami swoi” pochodzi powiedzenie sąd sądem, a sprawiedliwość musi być po naszej stronie, a z filmu „Seksmisja” – pamiętna fraza ciemność, widzę ciemność, ciemność widzę. We frazeologizm przekształcił się tytuł jednego z filmów Stevena Spielberga, mianowicie „Bliskie spotkanie trzeciego stopnia”. Przejdźmy teraz do świata muzyki. Niegdyś bardzo popularna piosenka ze słowami Ludwika Jerzego Kerna i muzyką Jerzego „Dudusia” Matuszkiewicza, śpiewana przez Katarzynę Sobczyk, sprawiła, że polszczyzna wzbogaciła się o frazeologizm nie bądź taki szybki Bill (na marginesie: zapewne nie wszyscy wiedzą, że utwór ten powstał na potrzeby serialu „Wojna domowa” i to w nim po raz pierwszy został wykonany). Z kolei z piosenki autorstwa Jacka Cygana, śpiewanej przez Ryszarda Rynkowskiego, wywodzi się konstrukcja, którą także trzeba już chyba uznać za frazeologizm, mianowicie ten typ tak ma.
Również reklamy stały się podstawą nowych związków frazeologicznych. Wprawdzie jako takie nie mają zbyt długiej historii (mam na myśli zwłaszcza reklamy radiowe i telewizyjne), ale duża częstotliwość ich występowania sprawiła, że niektóre pochodzące z nich konstrukcje dość szybko oderwały się od macierzystego kontekstu i stały się sformułowaniami utartymi, niosącymi przy tym wtórną, metaforyczną treść. Któż z nas nie słyszał w swobodnej rozmowie choćby następujących frazeologizmów: prawie robi wielką/kolosalną różnicę czy też a świstak siedzi i zawija w sreberka.
Podobnie jak w przypadku frazeologizmów pochodzących sprzed kilkuset lat, tak też współcześnie wiele nowych związków powstaje w wyniku opisywania realiów otaczającego nas świata. Przywołajmy garść przykładów: białe kołnierzyki, burza mózgów, czeski film, czwarta władza, czyjeś akcje idą w górę, gadające głowy, moherowe berety, muzyka chodnikowa, pigułka gwałtu, zły dotyk. Wiele nowych związków frazeologicznych ma charakter tzw. zapożyczeń wewnętrznych, tzn. konstrukcji, które pierwotnie występowały tylko w jakimś określonym środowisku, wtórnie zaś przeniknęły do polszczyzny ogólnej. Tytułem przykładu można przytoczyć choćby wyrażenia: człowiek od brudnej roboty, dać komuś cynk, odpaść w przedbiegach, pójść za ciosem, wiek trolejbusowy. Na koniec wyjaśnijmy ten ostatni, rzadko już spotykany frazeologizm pochodzący z gwary warszawskiej: otóż znaczy on tyle, co ‘wiek dojrzały’, a jego podstawą była numeracja warszawskich trolejbusów.
Co? Gdzie? Kiedy?
