O pięciu sowach i czynieniu strawy

Punktem wyjścia do ubiegłotygodniowego tekstu na temat tzw. etymologii ludowych (ich przykładem były próby wytłumaczenia pochodzenia nazwy Warszawa) stały się tablice drogowe zauważone podczas wakacyjnej podróży. Ale refleksja nad takimi, zwłaszcza mniej znanymi i mniej czytelnymi, nazwami nie jest domeną tylko nas, współczesnych. Nienaukowe tłumaczenia znaczenia nazw, a zwłaszcza ich znaczenia pierwotnego, oraz motywacji nadania są bardzo stare. Jak wskazują badacze, można je znaleźć i w tekstach starożytnych, i w Biblii, a na gruncie polszczyzny – choćby w kronikach Wincentego Kadłubka czy Jana Długosza. Jeszcze raz przypomnę, że chodzi o takie etymologizowanie realnie istniejących nazw miejscowych, które nie opiera się na żadnych badaniach i nie wykorzystuje wiedzy historycznej i językoznawczej, lecz zasadza się jedynie na mniej lub bardziej luźnych skojarzeniach.

Przywołajmy jeszcze kilka wyrazistych przykładów, zaczerpniętych przede wszystkim z prac Elżbiety Michow. Oto np. dobrze znana, stara nazwa Pińczów – jest ona dla nas zupełnie nieczytelna, nie sposób domyślić się, skąd pochodzi i co mogła pierwotnie znaczyć. Podobne problemy mieli także nasi przodkowie, bo różnorakie próby etymologizacji tego toponimu znaleźć można w wielu źródłach z różnych epok. W niektórych wskazuje się, że podstawą tej nazwy jest wyrażenie pięć psów lub pięciu dziedziców, najczęściej jednak pisze się, że nazwa ta pochodzi od wyrażenia pięć sów. A co to połączenie wyrazowe ma wspólnego z nazwą miasta? Tu wersje już się różnią, wszystkie jednak wiążą się z powstaniem miasta. Według jednych założył je jakiś rycerz, który przejeżdżał przez tamtejszą okolicę i ujrzał pięć sów naraz. Widok był tak niezwykły, a okolica tak piękna, że rycerz postanowił osiąść tam na stałe, a miejscu temu nadano nazwę Pięćśów, przekształconą później we współczesną postać. Inne źródła mówią o pustelniku, który szukał odosobnionego miejsca, by w osamotnieniu oddawać się pokucie i modlitwie. I on ujrzał nagle pięć lecących sów, od których potem utworzono nazwę pustelni, a z czasem – osady i miasta. Jak widać, wszystkie te propozycje opierają się na dość dowolnie wskazywanym podobieństwie brzmieniowym do jakichś wyrazów pospolitych. Dla porządku dodam jeszcze, że obecna nazwa Pińczów jest nazwą wtórną, zmodyfikowaną (i to wielokrotnie). Pierwotna jej postać to Piędziców (‘osada Piędzica’).

A teraz przykład z zupełnie innego regionu Polski. Nazwa Biłgoraj prawdopodobnie pochodzi od połączenia wyrazu biały (w jego wersji wschodniej, ukraińskiej) i nazwiska Gorajski (tak nazywał się założyciel miasta) lub też nazwy Goraj, którą nosi pierwotna siedziba rodu. W źródłach XIX-wiecznych znaleźć można zupełnie inne wytłumaczenie. Otóż miasto miało powstać w miejscu, w którym ówczesny właściciel tych ziem, Goraj, pokonał wracających z wyprawy Tatarów i uwolnił uprowadzonych przez nich jeńców. Wytłumaczenie nazwy staje się w świetle tej historii bardzo proste: Biłgoraj, ponieważ tu bił Goraj (Tatarów)…

Na podobnej zasadzie tłumaczy się niekiedy nazwę Strawczyn: miałaby ona pochodzić od wyrażenia strawę czyń (czyli ‘przygotuj posiłek’), co z kolei wiąże się z przekazami o tym, że osada dostarczała posiłki polującemu w tych rejonach królowi.

Idziemy nr 37 (623), 10 września 2017 r.