O różnych "onimach"

W trzech poprzednich odcinkach pisałem o próbach nienaukowego tłumaczenia pochodzenia i znaczenia nazw miejscowych. Liczne przykłady takich pseudoetymologizacji znaleźć można w różnego typu źródłach – od staropolskich kronik, przez ludowe opowieści, aż po teksty literackie. Za takimi rekonstrukcjami często stoi potrzeba wytłumaczenia, a przez to niejako „oswojenia” nieczytelnej nazwy, czasem też chęć stworzenia lub wzmocnienia jakiegoś mitu założycielskiego, będącego ważnym składnikiem lokalnej tożsamości.

Jak podkreślałem, tego typu dociekania zwykle są mniej lub bardziej fantastyczne i niewiele lub zgoła nic nie mają wspólnego z autentyczną historią danej nazwy. Ale skoro już wiemy, że Częstochowa nie nosi takiej nazwy ze względu na to, że podróżującym do niej pielgrzymom „często się chowa” za wzgórzami, a Warszawy nie założyli Wars i Sawa, to nasuwają się pytania, jak jest naprawdę. Skąd pochodzą nazwy miejscowe? Jaka jest ich historia? Jakie były motywacje ich nadania? Jakie były ich pierwotne znaczenia? Jakie były ich pierwsze postaci i jakim przemianom one podlegały?

Na wymienione wyżej pytania (i wiele innych) stara się odpowiedzieć onomastyka – dział językoznawstwa zajmujący się różnego rodzaju nazwami, przede wszystkim antroponimami (a więc nazwami osobowymi) oraz toponimami (a więc nazwami miejscowymi). Onomastyka niewątpliwie jest jedną z najbardziej interdyscyplinarnych dziedzin lingwistyki, ponieważ wykorzystuje wiedzę i narzędzia z zakresu nie tylko językoznawstwa, lecz także m.in. archeologii, historii, geografii czy socjologii. Badania tego typu są niezwykle cennym źródłem informacji o dawnej polszczyźnie, ale pośrednio – także o naszych przodkach i ich sposobach widzenia świata.

Onomastyka jest współcześnie bardzo rozbudowaną dziedziną wiedzy i można wyróżnić wiele jej podtypów zależnych od tego, jaki konkretny rodzaj nazw poddawany jest badaniom. I tak np. choronimia (od greckiego choros – ‘kraj’) zajmuje się nazwami części świata, państw i krain, etnonimia (od greckiego ethnos – ‘lud’) – nazwami narodów, ludów, plemion itp., chrematonimia (od greckiego chrema – ‘rzecz, towar, zdarzenie’) – nazwami własnymi wytworów kultury ludzkiej, np. szkół, teatrów, hoteli, sklepów, instytucji, firm, wydarzeń artystycznych, ale też statków, pociągów, orderów, wyrobów kulinarnych itp., kosmonimia (do greckiego kosmos – ‘porządek’) – nazwami ciał astralnych: planet, gwiazd, księżyców, komet, gwiazdozbiorów itp., oronimia (od greckiego oros – ‘góra’) – nazwami pasm górskich, szczytów, przełęczy itp., hydronimia (od greckiego hyd?r – ‘woda’) – nazwami wodnymi, a więc nazwami jezior, oceanów, mórz, rzek, strumieni, wodospadów itp., urbanonimia (od łacińskiego urbs – ‘miasto’) – nazwami obiektów występujących w przestrzeni miejskiej, np. ulic, placów, parków, budynków itp., teonimia (od greckiego theos – ‘Bóg’) – nazwami własnymi bóstw i istot nadprzyrodzonych, fitonimia – indywidualnymi nazwami roślin, zoonimia– indywidualnymi nazwami zwierząt itp.

W poszczególnych kategoriach można jeszcze wyróżnić bardziej szczegółowe podgrupy, np. dendronimy, a więc nazwy drzew (typu dąb Bartek), enonimy – nazwy win, heortonimy – nazwy świąt i uroczystości religijnych i świeckich, hodonimy – nazwy dróg, ideonimy – nazwy wytworów kultury artystycznej, np. obrazów, rzeźb, dzieł literackich itp., speleonimy– nazwy grot, jaskiń, pieczar itp.

Idziemy nr 39 (625), 24 września 2017 r.