28 marca
czwartek
Anieli, Sykstusa, Jana
Dziś Jutro Pojutrze
     
°/° °/° °/°

Od "podłej trawki" do "podłego kłamstwa"

Ocena: 5
918

Interesująca jest historia omawianych słów, którą przed kilkoma laty prześledził prof. Radosław Pawelec w książce „Ciemne zwierciadło. Semantyka antywartości”

fot. pixabay.com

Wielokrotnie pisałem na tych łamach o słowach wartościujących – zwykle pozytywnie. Bardzo interesujące są też jednak obserwacje leksyki nacechowanej negatywnie, w tym także tzw. nazw antywartości. Jedną z nich jest rzeczownik podłość i będący jego podstawą przymiotnik podły. Współcześnie oba te słowa używane są dość rzadko (nieco częściej podłość), są one bowiem stylistycznie nieobojętne, odczuwane jako książkowe, a przy tym wyrażają bardzo mocne negatywne wartościowanie nadawcy wobec czegoś lub kogoś.

Interesująca jest historia omawianych słów, którą przed kilkoma laty prześledził prof. Radosław Pawelec w książce „Ciemne zwierciadło. Semantyka antywartości”. Otóż podstawą całej rodziny słowotwórczej było prawdopodobnie wyrażenie przyimkowe oznaczające tyle co ‘na długość, wzdłuż’, z niego zaś powstał przymiotnik, którego pierwotne znaczenie można zrekonstruować jako ‘ten, który jest w pobliżu’. Z tego konkretnego, przestrzennego znaczenia wytworzyło się znaczenie wtórne: ‘poboczny, podrzędny, drugorzędny’, a następnie: ‘mniej warty, mniej ważny’. Niemal wyłącznie w takim sensie podły notowany jest w tekstach staropolskich (interesujące jest to, że występuje on tam zwykle w formie podlejszy), ale jeszcze na początku wieku XIX taki sens wyraźnie dominuje. Linde w swoim słowniku (cytuję za drugim wydaniem z roku 1858) definiuje interesujący nas przymiotnik tak: ‘niewiele wart, niewielkiej ceny, niski, pospolity, prosty, ordynaryjny, błahy, nieszlachetny’ i podaje m.in. następujące przykłady użycia: Takich przyjaciół można nabyć za podluchną cenę; Dla rzeczy podlejszej nie opuszczaj godniejszej; Co rozumiesz, nietrudno to odmienić panu, / Uczynić wojewodę z podluchnego stanu.

Jak widać, bardzo długo podły wyrażał wprawdzie negatywną ocenę kogoś lub czegoś, ale było to związane z jakimiś obiektywnymi cechami, nie miało natomiast charakteru etycznego. Podłe wino to po prostu wino niskiej jakości, podła cena to cena niska, człowiek podłego urodzenia czy podłego stanu to członek którejś z niższych warstw społecznych itp. Dobrze ten stan rzeczy oddaje cytat z Mickiewiczowskiej ballady: W podłej trawce, w dzikim lasku urosłeś, o kwiatku luby!. Jednak w wieku XIX nastąpiła dość gwałtowana zmiana i jeszcze w tym stuleciu dominować zaczęło nowe znaczenie, zawierające wyraźną ocenę moralną. I tak, w tzw. słowniku wileńskim z 1861 r. czytamy, że podły to: ‘nikczemny, niski, bezcharakterny; zbyt uniżony, czołgający się’ (co ciekawe, autorzy słownika notują to znaczenie jako drugie, ale dodają przy nim następującą informację: w dzis[iejszym] znaczeniu maluje tylko złą stronę moralną). Z kolei w tzw. słowniku warszawskim z roku 1904 już pierwsze znaczenie podłego ma postać: ‘niegodziwy, nikczemny, łotrowski, niecny, bezecny, haniebny’. Słownik pod redakcją Witolda Doroszewskiego w tomie VI z roku 1964 notuje trzy podstawowe znaczenia: 1. ‘wyzuty z godności, nie znający żadnych szlachetniejszych pobudek; nikczemny, niegodziwy’, 2. ‘będący wyrazem, świadectwem, objawem czyjejś nikczemności, niegodziwości’, 3. ‘będący w złym gatunku, stanie; lichy, marny kiepski’ oraz opatrzone kwalifikatorem „dawny” połączenia Stan, naród, człowiek, sługus podły, podlejszej kondycji: ‘o ludziach z gminu, nie należących do klas panujących, uprzywilejowanych’. Podobnie jest w najnowszych leksykonach, w których często łączy się dwa pierwsze znaczenia ze słownika Doroszewskiego; słownik PWN podaje następujące definicje: 1 ‘świadomie postępujący nieuczciwie, nieszlachetnie; też: będący wyrazem czyjejś nikczemności’, 2. ‘lichy, marny’.

Bardzo ciekawa jest zarysowana tu zmiana znaczenia podłego i wiążącej się z nim oceny: od zwyczajnego wskazania na niską jakość czegoś (np. podła trawka) do ostrej negatywnej oceny moralnej (np. podłe kłamstwo). Interesujące są też losy innych wyrazów z tej rodziny, o czym za tydzień.

Idziemy nr 19 (862), 08 maja 2022 r.

PODZIEL SIĘ:
OCEŃ:
- Reklama -

DUCHOWY NIEZBĘDNIK - 29 marca

Wielki Piątek
Dla nas Chrystus stał się posłusznym aż do śmierci, i to śmierci krzyżowej.
Dlatego Bóg wywyższył Go nad wszystko i darował Mu imię ponad wszelkie imię.

+ Czytania liturgiczne (rok B, II): J 18, 1 – 19, 42
+ Komentarz do czytań (Bractwo Słowa Bożego)

ZAPOWIADAMY, ZAPRASZAMY

Co? Gdzie? Kiedy?
chcesz dodać swoje wydarzenie - napisz
Blisko nas
chcesz dodać swoją informację - napisz



Najczęściej czytane artykuły



Najwyżej oceniane artykuły

Blog - Ksiądz z Warszawskiego Blokowiska

Reklama

Miejsce na Twoją reklamę
W tym miejscu może wyświetlać się reklama Twoich usług i produktów. Zapraszamy do kontaktu.



Newsletter