W jednej z jak zawsze mistrzowsko napisanych i żartobliwych (a jak raczej rzadko – dość frywolnych) piosenek Jeremiego Przybory słyszymy: Tak szafując zdrowiem bujnem / Wuj odumarł Hanię – żonę – wujnę.
Zastosował tu autor nie tylko dziś już bardzo rzadko używany czasownik odumrzeć (czyli ‘umrzeć, pozostawiając kogoś bliskiego’), lecz także ciekawy rym, oparty na zestawieniu współcześnie nienormatywnej postaci przymiotnika bujny (bujnem) z archaicznym wyrazem wujna. Kto to jest wujna, a także inne osoby, których nazwy widnieją w tytule?
Współcześnie coraz częściej bardzo ogranicza się określanie pokrewieństwa (czyli relacji łączących ludzi mających wspólnego przodka) i powinowactwa (czyli relacji jednego z małżonków z członkami rodziny drugiego małżonka). W wielu rodzinach mówi się ogólnie o kuzynach (a nie np. braciach czy siostrach ciotecznych lub stryjecznych), a jeszcze częściej wobec rodzeństwa rodziców stosuje się tylko dwie nazwy: wuj (a raczej: wujek) i ciocia (ciotka). W konsekwencji znaczenia tych wyrazów bardzo się rozmywają. Dawniej było zupełnie inaczej. Zwłaszcza w rodzinach szlacheckich czy magnackich niezwykle drobiazgowo rozróżniano krewnych po mieczu (czyli ze strony ojca) od krewnych po kądzieli (czyli ze strony matki), a wszystkich krewnych od powinowatych. W obrębie każdej z tych grup także stosowano osobne określenia poszczególnych typów relacji. Było to istotne chociażby ze względu na prawo (lub jego brak) do herbu, spadku itp.
Rodzeństwo ojca to stryj i jego żona – stryjna (stryjenka) oraz ciotka (której męża nazywano naciotem lub pociotem). Z kolei rodzeństwo matki to wuj i jego żona wujna (wujenka). Z tej grupy dziś w powszechnym użyciu są tylko dwa określenia: wujek i ciotka, mające szerokie znaczenie. Dużo rzadziej stosuje się rzeczowniki stryjek i stryjenka (brat ojca i jego żona). Czasami spotykamy też słowo pociot (pociotek) w znaczeniu ‘daleki krewny’.
Dla kobiety rodzice jej męża to świekier i świekra, a dla mężczyzny rodzice jego żony to cieść i cieścia. Dwa pierwsze określenia całkowicie wyszły z użycia, te drugie zaś – w postaci teść i teściowa – współcześnie odnoszone są do rodziców i męża, i żony. Patrząc z perspektywy tamtego pokolenia, mężem córki był (tak jak i dziś) zięć, a żoną syna – snecha (sneszka – dziś: synowa).
Dla kobiety brat jej męża to dziewierz, a siostra – zełwa, dla mężczyzny rodzeństwo żony to szurzy i świeścia. Swoje nazwy mieli też małżonkowie rodzeństwa: żona brata to jątrew, a mąż siostry to swak. Dzieci brata nazywano synowcem i synowicą (dziś: bratankiem i bratanicą), a dzieci siostry – siostrzeńcem i siostrzenicą.
Własne dziecko to niegdyś byłoby czędo, a wnuczęta nazywałyby się wnęk i wnęka. Dzieci na określenie dziadków używałyby form takich samych jak dziś, choć raczej w postaci: dziad i bab(k)a. Brata dziadka (dziadka stryjecznego) nazywałyby wielkim stryjem lub prastryjem. Brata babki (dziadka wujecznego) – wielkim wujem lub prawujem (czasem też spotyka się określenie przedwieć). Siostrę babki i dziadka – wielką ciotką lub praciotką.
Na koniec tego skomplikowanego zestawienia wszystkim Państwu życzę prawdziwie radosnych Świąt Bożego Narodzenia w gronie rodzinnym, a więc wśród rodziców, dziadków, dzieci, wnuków, stryjów i stryjenek, ciotek, wujów i wujenek, bratanków i bratanic, siostrzeńców i siostrzenic, synowych, zięciów, świekrów, teściów, jątrewek, zełw, swaków itd.
 |
Co? Gdzie? Kiedy?
