Po tygodniowej przerwie na przypomnienie (nie tylko osobom odpoczywającym nad morzem) zasady ortograficznej regulującej pisownię nazw typu Morze Bałtyckie i morze Bałtyk wracam do wątku frazeologicznego.
fot. pexels.com
Przyjrzyjmy się dziś konkretnemu przypadkowi. A precyzyjniej rzecz ujmując: kilku frazeologizmom zbudowanym wokół jednego słowa, które we współczesnej polszczyźnie zyskało nowe, przenośne znaczenia.
Jak się okazuje, dopiero wydany w 2003 r. „Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego” autorstwa Piotra Müldnera-Nieckowskiego po raz pierwszy odnotował interesujące nas (a raczej niektóre z nich) frazeologizmy. Są to mianowicie: z różnych półek – ‘z różnego pokolenia, rocznika’; z tej samej półki – ‘z tego samego pokolenia, rocznika’; (biorą, Bóg bierze) z naszej półki – ‘umierają ludzie w naszym wieku, z naszego pokolenia’; (biorą, Bóg bierze) z tej samej półki – ‘umierają ludzie w podobnym wieku’. Prof. Mirosława Mycawka, która badała takie konstrukcje, w materiałach prasowych już z końca lat 90. znalazła także odłożyć (coś) na półkę – ‘przestać się (czymś) zajmować’ oraz z górnej półki – ‘coś lepszego, wyższej jakości, o wyższym standardzie’ – ta ostatnia została po raz pierwszy odnotowana w dwóch słownikach z roku 2005.
Sądzę, że wszyscy czytelnicy tej rubryki dobrze – i to od dawna – znają przytoczone frazeologizmy, zaskakujące może być więc to, że tylko niektóre z nich, w dodatku dość późno, znalazły się w jakimś źródle leksykograficznym. Przyczyny tego stanu rzeczy są złożone, ale dwa najważniejsze (powiązane ze sobą) czynniki są następujące: dawniejsze słowniki notowały przede wszystkim frazeologizmy tradycyjne, mające długą historię, a przy tym należące do polszczyzny ogólnej, w znacznie mniejszym zaś stopniu uwzględniały konstrukcje potoczne. To po pierwsze, a po drugie: Piotr Müldner-Nieckowski opracował własną propozycję rozumienia związku frazeologicznego, która znacznie rozszerzała granice tego pojęcia i uwzględniała właśnie wiele konstrukcji najnowszych, pochodzących z języka potocznego.
Przywołane wyrażenia niewątpliwie mają dość krótką historię, jednak zdążyły już nie tylko dobrze zadomowić się w języku, lecz także zmodyfikować swoje znaczenie i rozszerzyć łączliwość. Konstrukcja z tej samej półki, która pierwotnie odnosiła się do osób w tym samym czy też zbliżonym wieku, dziś ma też ogólniejsze znaczenie i bywa używana w znaczeniu ogólniejszym: ‘tego samego rodzaju; reprezentujący ten sam poziom, tę samą klasę, rangę’; analogicznie stało się z frazeologizmem z innej półki.
Być może podstawą takiego rozszerzenia jest przywołany wyżej związek frazeologiczny z górnej półki, który prawdopodobnie jest adaptacją angielskiego top-shelf (top shelf), mającego przenośne znaczenie ‘pierwszorzędny, najwyższego stopnia’. Nośność, wyrazistość i obrazowość tej konstrukcji sprawiły, że na jej podstawie stworzono całą grupę podobnych wyrażeń: z wysokiej półki, z wyższej półki, z najwyższej półki, ze średniej półki, z dolnej półki, z niższej półki, z najniższej półki. Co ciekawe, od niektórych powstały pochodne przymiotniki, np. górnopółkowy, dolnopółkowy, wysokopółkowy, niskopółkowy, a nawet: wyższopółkowy, niższopółkowy, średniopółkowy. Ich frekwencja nie jest zbyt duża, natomiast niewątpliwie na trwałe weszły do polszczyzny wymienione wyżej frazeologizmy oraz związane z nimi przenośne znaczenie samego rzeczownika półka.
.jpg&w=624&h=543)
Co? Gdzie? Kiedy?
