Fundator Kalwarii

Przewidziane jest wydanie monografii Zebrzydowskiego, powstanie filmu „Polska Jerozolima” oraz wybicie okolicznościowego medalu. Urząd miejski zaplanował też kilka spotkań, które mają przybliżyć postać założyciela miasta i sanktuarium.

Najsłynniejszy z rodu Zebrzydowskich, Mikołaj herbu Radwan, urodził się w Krakowie w 1553 r. jako drugi syn kasztelana lubelskiego, a wcześniej murgrabiego zamku wawelskiego Floriana Zebrzydowskiego i jego małżonki Zofii Dzikówny. Miał siedem lat, gdy trafił do słynnego kolegium jezuickiego w Braniewie, pod opiekę Stanisława Hozjusza, biskupa warmińskiego i późniejszego kardynała. Wyniósł z niego dobrą znajomość łaciny oraz pogłębioną pobożność. Jako młodzieniec zaciągnął się do wojska, biorąc udział w różnych wojnach i bitwach prowadzonych przez króla Stefana Batorego (kampania moskiewska i bitwy pod Połockiem i Pskowem). Zafascynował się swoim dowódcą, późniejszym kanclerzem Janem Zamojskim.

Po zakończeniu kariery wojskowej pełnił różne ważne funkcje. Najpierw w 1585 r. został starostą generalnym krakowskim, cztery lata później wojewodą lubelskim, a w 1601 r. wojewodą krakowskim, który to urząd pełnił do śmierci. W trzydziestym roku życia ożenił się z Dorotą Herburtówną, a ze związku tego było czworo dzieci. Z córek Anna została bernardynką, a Gryzelda karmelitanką bosą, w krakowskich klasztorach swoich zakonów.

Zebrzydowski działał w niełatwych dla Kościoła czasach po reformacji. Jak tylko mógł, bronił Kościoła w różnych konfliktach z protestantami, co zauważali nawet w swoich raportach z Polski ówcześni nuncjusze papiescy. Papieże Klemens VIII (zasiadający na Stolicy Piotrowej w latach 1592-1605) oraz Paweł V (1605-1621) uważali go za „pierwszego obrońcę Kościoła katolickiego w Polsce”.

Pełnił ważne urzędy, pozostając przy tym skromnym i pobożnym. Nie skąpił ofiar, stając się dobrodziejem dopiero co sprowadzonych do Polski jezuitów, a także wspierając inne zakony.

Związany politycznie z hetmanem Janem Zamojskim, pozostał mu wierny nawet w czasie, gdy ten stanął na czele opozycji przeciwko królowi Zygmuntowi III Wazie. Przeciwnicy króla oskarżali go o rządy absolutne, zamiar pozbawienia szlachty przywilejów, dążenie do dziedziczności tronu (obowiązywała już wolna elekcja, a sam Zygmunt III został wybrany przez szlachtę na terenie dzisiejszej warszawskiej Woli), a także... faworyzowanie jezuitów. Domagali się detronizacji króla i wyboru urzędników ziemskich podczas sejmików. Zamojski był przeciwny jakimkolwiek zbrojnym wystąpieniom przeciwko monarsze. Po jego śmierci na czele opozycji i rokoszu, który miał miejsce w latach 1606-1607, stanął Mikołaj Zebrzydowski, a jednym z buntowników był podczaszy litewski Janusz Radziwiłł. Król poradził sobie z buntownikami, zwłaszcza podczas bitwy pod Guzowem, gdy na czele wojsk monarchy stanęli wierni mu hetmani Stanisław Żółkiewski i Jan Karol Chodkiewicz. Zygmunt III odstąpił od ukarania spiskowców. Nie udało się władcy wzmocnić władzy królewskiej.

Sam Zebrzydowski niedługo po zakończeniu rokoszu usunął się z życia publicznego, zachowując jednak dożywotnio tytuł wojewody krakowskiego.

Do historii przeszedł jednak nie z powodu aktywnej działalności politycznej, ale jako fundator sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Już w 1600 r. kazał wybudować na wzgórzu Żarek niewielką kaplicę Ukrzyżowania Jezusa Chrystusa, do dziś zachowaną najstarszą część Kalwarii. Została zbudowana według modelu, który przywiózł z Jerozolimy dworzanin Hieronim Strzała. Kościółek już w 1601 r. był gotowy i konsekrowany. Rok później Zebrzydowski przekazał cały teren bernardynom. Zobowiązał się wtedy do budowy dla nich klasztoru, kaplicy Grobu Pańskiego oraz zespołu stacji drogi krzyżowej. To była pierwsza w Polsce kalwaria wybudowana wzór Jerozolimskiej.

Zebrzydowski, mając fundusze i dobre chęci, działał szybko. W 1604 r. do Kalwarii przybyli bernardyni, a w pięć lat później odbyła się konsekracja nowego kościoła. W 1609 r. w ołtarzu głównym kościoła klasztornego została umieszczona figura Matki Bożej Anielskiej, którą w Loreto zakupił dla sanktuarium biskup krakowski, późniejszy prymas Polski i kardynał Bernard Maciejowski. Poświęcił ją papież Sykstus V. Zebrzydowski zmarł po kilkumiesięcznej chorobie w Krakowie 17 czerwca 1620 r. Choć pragnął być pochowany w Kalwarii, z woli syna Jana jego ubrane w habit bernardyński zwłoki złożono w kaplicy Zebrzydowskich w katedrze na Wawelu.

Dziś pasyjno-maryjne sanktuarium to bazylika, klasztor i 42 kościoły dróżek. Obiekty zostały w 1999 r. wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Wielokrotnie do Kalwarii pielgrzymował Karol Wojtyła, najpierw z ojcem jako dziecko, a potem jako kapłan, biskup i papież (1979, 2002).