Piękno Rossy

„Wieczorem łuna wielka od świeczek na Rossie i innych cmentarzach pali się nad całym Wilnem” – pisał o Cmentarzu na Rossie Stanisław Cat-Mackiewicz. Założoną w 1801 r. nekropolię o powierzchni 10,8 ha tworzą Stara Rossa, Nowa Rossa oraz Cmentarz Wojskowy z Mauzoleum Matki i Serca Syna. Rossa, za wyjątkiem grobów rodzinnych, w 1965 r. została zamknięta dla pochówków. W 1969 r. wpisano ją do rejestru zabytków narodowych Republiki Litewskiej.

Wśród około 26 tys. nagrobków, pomników i grobowców, za najpiękniejszy pomnik nagrobny wielu historyków sztuki uważa brązowego anioła na mogile Izy Salmonowiczówny, dłuta warszawskiego rzeźbiarza Leopolda Wasilkowskiego.

STARA I NOWA

Przypuszczalnie nazwa pochodzi od nazwiska pierwotnych właścicieli ziemi – Rosickich. Może wywodzić się również od pogańskiego święta Rosy [lit. Rasos švent? – przyp. red.], które kiedyś było obchodzone 23 czerwca na wzgórzu.

Przez lata na Rossie znajdował się cmentarzyk jezuicki, na którym chowano żołnierzy, samobójców i chorych na zarazę. W 1796 r. burmistrz wileński Bazyli Muller wyznaczył tam teren na budowę cmentarza i opiekę nad nim powierzył księżom misjonarzom, którzy już w 1801 r. dokupili ziemi i otoczyli cmentarz parkanem. Ponieważ w 1812 r. Francuzi spalili drewniany parkan, księża wybudowali mur. Ich przełożony i wizytator ks. Józef Bohdanowicz zaczął budowę murowanej neogotyckiej kaplicy według projektu Tomasza Tyszeckiego. Kaplica stanęła między dwoma kolumbariami. Pod nią zostały rozmieszczone krypty; w jednej z nich spoczął ks. Bohdanowicz. Oba kolumbaria zostały zburzone w czasie komunizmu, w latach 50. ubiegłego wieku.

Na Starej Rossie spoczywa tyle znanych osób, że śmiało można nazwać ją panteonem narodowym. Leżą tu zarówno Euzebiusz Słowacki, ojciec Juliusza, jak i ojczym poety August Becu. Piękne popiersie ma Joachim Lelewel, skromny kamień – ale z przejmującym napisem: „skonał, grając na lirze” – ma Władysław Syrokomla. Leży tu prof. Juliusz Kłos, historyk architektury i autor wspaniałego przewodnika po zabytkach Wilna. Spoczywają tu Adam Piłsudski, młodszy brat Marszałka, wiceprezydent i senator, oraz ich rodzeństwo zmarłe w wielu dziecięcym. Leży tu malarz i twórca niepodległej Litwy Jonas Basanavičius, litewski malarz i kompozytor Mikalojus Konstantinas Čiurlionis i wielu, wielu innych.

Po likwidacji zakonu księży misjonarzy Rosjanie założyli w ich klasztorze więzienie. W 1845 r., została tu otwarta filia antokolskiego szpitala wojskowego. Dwa lata później zaczęto chować rosyjskich żołnierzy za wschodnim murem cmentarza. Grzebano tam również ubogich katolików. Po I wojnie światowej został tam utworzony cmentarz parafialny, który zaczęto nazywać Nową Rossą.

MATKA I SERCE SYNA

Najważniejszy grób Rossy znajduje się w pobliżu bramy głównej, która prowadzi na Starą Rossę. Na czarnej płycie z wołyńskiego granitu widnieje napis: „Matka i serce syna”. Spoczywa tu serce marszałka Józefa Piłsudskiego oraz jego matka, Maria z Billewiczów.

To Marszałek w ręcznie pisanej dyspozycji – wręczył ją gen. Bolesławowi Wieniawie-Długoszowskiemu – zaznaczył, że pragnie, aby jego serce było pochowane w grobie matki i pośród mogił oddanych mu żołnierzy. ,,Nie wiem, czy nie zechcą mnie pochować na Wawelu. Niech! Niech tylko moje serce wtedy zamknięte schowają w Wilnie, gdzie leżą moi żołnierze, co w kwietniu 1919 r. mnie jako wodzowi Wilno jako prezent pod nogi rzucili” – pisał. Jego życzenie zostało spełnione 12 maja 1936 r. – w pierwszą rocznicę śmierci. Kondukt od Ostrej Bramy szedł przez całe Wilno, w nim prezydent Polski Ignacy Mościcki.

Tuż obok mauzoleum znajduje się kwatera wojskowa, w której spoczywają żołnierze polscy polegli w latach 1919-1920, w kampanii wrześniowej 1939 r. oraz w operacji ,, Ostra Brama” w lipcu 1944 r.

POMOC DLA NEKROPOLII

Zarząd cmentarza znajduje się w gestii samorządu. Jednak opiekę nad nekropolią sprawują przez różne organizacje społeczne, harcerze, mieszkańcy miasta, uczniowie polskich szkół i studenci filii Uniwersytetu Białostockiego w Wilnie.

– Takie inicjatywy są zbyt szlachetne, aby od nich uciec. Z rodziną zawsze uczestniczymy w zapalaniu zniczy podczas akcji „Światełko dla Rossy”. Bierzemy też udział w sprzątaniu, przez szacunek do tego miejsca – mówi Dorota Sokołowska, uczestniczka akcji sprzątania nekropolii.

– Każdego roku z drużyną bierzemy udział w kweście na rzecz cmentarza. Ludzie, a szczególnie turyści z Polski, bardzo chętnie dają ofiary. Często dziękują, że pomagamy, nie dajemy zaniknąć historii wileńskiej ziemi – dodaje Karina Grzybowska, harcerka.

Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą powstał w 1990 r. w Warszawie, przy wsparciu Jerzego Waldorffa, wieloletniego prezesa Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami. To właśnie on zaprosił wilnian na doroczną kwestę na warszawskich Powązkach. Od tego momentu SKOnSR przeprowadza kwesty na rzecz Rossy. Komitet współorganizuje sprzątanie na cmentarza, zbiórkę zniczy, akcje edukacyjne oraz reaguje na akty wandalizmu.

– Mer miasta monitoruje renowację na Starej Rossie. Oczywiście współpracujemy z Polską, z ekspertami omawialiśmy temat wzmocnienia skarpy i renowacji pomników – mówi prezes komitetu Dariusz Żybort.

Rossa jest jednym z najpiękniejszych miejsc w Wilnie. Pisali o niej poeci, malowali ją malarze. Nie jest to zwyczajna nekropolia, to pomnik naszej historii.