Ułani w Powstaniu Warszawskim

W okresie międzywojennym niektórzy poborowi z Warszawy mieli zaszczyt odbywać obowiązkową służbę wojskową jako ułani 5 Pułku Ułanów Zasławskich w Ostrołęce. Jesienią 1939 r., po kapitulacji pułku pod Kockiem, ci, którzy nie dostali się do niewoli i wrócili do Warszawy, kontynuowali walkę w konspiracji, zakładając pod koniec listopada w ramach Związku Walki Zbrojnej (późniejszej Armii Krajowej) 5 Spieszony Pułk Ułanów Pasławskich [spieszony czyli w piechocie, bez koni – przyp. red.]. Historykom nie udało się ustalić, kto był pierwszym dowódcą szwadronu. Wiadomo natomiast, że pomimo licznych aresztowań jednostka przetrwała aż do wybuchu powstania warszawskiego, a ostatnim jego dowódcą był chorąży Stefan Bobrowski, przedwojenny podoficer 5 PUZ w Ostrołęce. Tuż przed wybuchem powstania szwadron w składzie dwóch plutonów został przydzielony dywizjonowi kawalerii „Nowak”, w skład którego wchodziły także 12 pułk ułanów i 1. pułk strzelców konnych.

Do akcji bojowej o godz. 17, opatrzonej kryptonimem „W”, szwadron ruszył z terenów Fabryki Garbarni Powązki przy ul. Piaskowej. Spieszeni ułani swój chrzest bojowy przeszli, zdobywając magazyny niemieckie przy ul. Stawki 4. Szczęśliwie bez strat. Akcja ta okazała się największym sukcesem oddziałów Armii Krajowej. Zdobyto jeden pistolet maszynowy, cztery karabiny, 400 sztuk amunicji, samochód osobowy, konserwy, cukier i suchary, które uchroniły powstańców od głodu. Cenną zdobyczą były także mundury maskujące, zwane przez powstańców ,,panterkami’’. Ubrani w nie powstańcy, według powojennych zeznań dowódcy wojsk niemieckich w Warszawie w okresie powstania Ericha von dem Bach-Zelewskiego: „znikali w gruzach rozbitych kamienic i dla czołgistów niemieckich stawali się wręcz niewidzialni”.

Kolejną akcją bojową szwadronu 5 PUZ było oswobodzenie pięćdziesięcioosobowej grupy Żydów belgijskich. Zadanie to kosztowało szwadron 10 ułanów zabitych i 15 rannych. W dalszej części powstania szwadron chorążego Bobrowskiego walczył na Starym Mieście. Tu przeciwnik do ataku na powstańcze barykady używał czołgów, samolotów i ciężkiej artylerii. Powstańcy wobec braku artylerii przeciwlotniczej i broni przeciwpancernej ponosili coraz większe straty i aby uniknąć całkowitej zagłady, ciasnymi kanałami ściekowymi ewakuowali się do Śródmieścia. Droga kanałami nie była łatwa. Niemcy wpompowali do nich benzynę, którą potem podpalili, co spowodowało śmierć wielu powstańców i towarzyszących im cywilów. W Śródmieściu resztki szwadronu 5 PUZ weszły w skład odwodowego batalionu „Kiliński”, stacjonującego na ul. Nowy Świat. W składzie tego batalionu ułani walczyli do końca powstania.

W drugiej połowie września powstańcom i ludności cywilnej kończyła się żywność i woda. Coraz więcej ludzi umierało w szpitalach z powodu braku leków i opatrunków. Zrzuty z powietrza przez alianckie lotnictwo nie poprawiły sytuacji. W tej sytuacji dowódca AK gen. Tadeusz Komorowski ps. „Bór” zdecydował się na rozmowy kapitulacyjne. Erich von dem Bach-Zelewski, doceniając odwagę i bohaterstwo przeciwnika, zgodził się na honorowe warunki kapitulacji, podpisanej w nocy z 2 na 3 października, nie zostały jednak one dotrzymane.

Ułani 5 Pułku w okresie powstania warszawskiego pokazali, że honor i ojczyzna są dla nich sprawą najważniejszą.