Skąd się wzięła jałmużna?

Nie jest zwyczajnym wsparciem okazanym człowiekowi w potrzebie, lecz datkiem ofiarowanym bliźniemu jako uczynek miłosierdzia.
Jałmużna nie bierze się z tego, co nam zbywa albo czego nie potrzebujemy, lecz stanowi pomoc okazaną jako rezultat świadomego wyrzeczenia oraz umartwienia i pracy nad sobą. Różni się więc od dobroczynności tym, że ma na względzie nie tylko potrzebującego, lecz także darczyńcę, który przez dawanie jałmużny udoskonala siebie.

Jałmużna jako sprawiedliwość

Zasadniczą cechą jałmużny jest bezinteresowność. Nie chodzi o pozyskiwanie wdzięczności, która dawałaby satysfakcję, że jesteśmy lepsi od innych, ale o wsparcie motywowane pobudkami religijnymi, które wynikają z przeświadczenia, że skoro sami dostępujemy dobroci Bożej, to powinniśmy pomnażać jej owoce i stawać się jej narzędziami w świecie, który bardzo tego potrzebuje.

Najbliższy odpowiednik polskiego słowa „jałmużna” w biblijnym języku hebrajskim stanowi cedaqa, czyli "sprawiedliwość". Podczas pielgrzymek do Ziemi Świętej można – zwłaszcza w pobliżu Ściany Płaczu w Jerozolimie – spotkać żydowskich mężczyzn i kobiety zbierających datki do puszek, na których widnieje hebrajski napis cedaqa. Jałmużna sprzyja przywracaniu zachwianej sprawiedliwości. Świat stworzony przez Boga i wszystkie jego zasoby zostały przeznaczone dla całej ludzkości i każdego człowieka. Jednak podział dóbr i możliwości korzystania z nich są mocno zróżnicowane, na skutek czego wielu ludzi cierpi dotkliwą biedę, podczas gdy inni opływają w dostatki lub przynajmniej mają to, co jest im niezbędne do życia. Ten brak symetrii sprawia, że wyznawcy Boga powinni być zawsze wyczuleni na potrzeby innych, niosąc im materialną pomoc. Jałmużna nie jest kaprysem, lecz obowiązkiem. W Księdze Powtórzonego Prawa znalazło się napomnienie Mojżesza skierowane do Izraelitów, zanim weszli do Ziemi Obiecanej: „Ubogiego bowiem nie zabraknie w tym kraju, dlatego ja nakazuję: Otwórz szczodrze dłoń bratu uciśnionemu lub ubogiemu na twej ziemi” (Pwt 15,11).

Skoro sami dostępujemy dobroci Bożej, to powinniśmy pomnażać jej owoce i stawać się jej narzędziami w świecie, który bardzo tego potrzebuje

W starotestamentowej Księdze Tobiasza dawanie jałmużny jest traktowane jako sprawiedliwość sprzyjająca budowaniu i umacnianiu wspólnoty. Tytułowy bohater mówi o sobie: „Ja, Tobiasz, chodziłem drogami prawdy i dobrych uczynków przez wszystkie dni mojego życia. Dawałem wiele jałmużny moim braciom i moim rodakom, uprowadzonym wraz ze mną do kraju Asyrii, do Niniwy” (Tb 1,3). Przywracając sprawiedliwość, jałmużna łagodzi przepaście dzielące ludzi oraz zbliża ich do siebie, a tym, którzy ją przyjmują, daje nadzieję lepszej przyszłości. Dzięki temu realizuje się nie tylko, a nawet nie przede wszystkim, na płaszczyźnie materialnej – aczkolwiek zawsze wiąże się z konkretną ofiarnością – lecz także na płaszczyźnie duchowej, gdyż niesienie pomocy zmienia serca zarówno tych, którzy ją okazują, jak i tych, którzy ją przyjmują.

Jałmużna jako naśladowanie łaskawości Boga

Drugim słowem w Biblii hebrajskiej, które ma sens bliski polskiemu „jałmużna”, jest chesed, czyli "łaska, łaskawość". Opisuje ono jeden z najważniejszych przymiotów Boga, którymi są wierność i łaskawość. Od początku Bóg związał się z ludźmi, ofiarując swoje rozliczne dary. Znalazło to szczególny wyraz w dziejach Izraela, które stały się wzorcem i obrazem relacji Boga z całą ludzkością. Boża łaskawość stanowi fundament przymierza, które sprawia wyzwolenie i radość. W świecie pogańskim Izraelici byli świadkami jedynego Boga. Jego przymioty, a wśród nich łaskawość, odzwierciedlały się w ich życiu i postępowaniu i stanowiły ważne spoiwo tożsamości ludu Bożego wybrania.

Doświadczając łaskawości Boga, Izraelici byli wzywani do jej świadczenia potrzebującym braciom i siostrom. Na kartach Pięcioksięgu powtarzają się wezwania do okazywania łaskawości najbardziej potrzebującym, czyli sierotom, wdowom i przybyszom (Pwt 16,11.14; 24,19-20, 26,12-13). Ten motyw powraca także w modlitwach biblijnego Izraela. Gwarantem praw biednych i ubogich jest Bóg: „Tobie się biedny poleca, Ty jesteś opiekunem sieroty” (Ps 10,14). Uzasadniając obowiązki wyznawców, psalmista wyznaje: „Ojcem dla sierot i wdów opiekunem jest Bóg w swym świętym mieszkaniu” (Ps 68,6). Okazywanie łaskawości wyrażające się w dawaniu jałmużny stanowi istotny przejaw naśladowania Boga w Jego dobroci. W Księdze Syracha pojawia się wskazanie: „Bądź dla biednego łaskawy i nie daj mu długo czekać na jałmużnę” (Syr 29,8).