Wiara i rozum

Czy wierze potrzebna jest nauka – a nauce wiara?

Kiedy wiara nie jest oparta na nauce, bardzo łatwo przeobraża się w zabobon albo w bajkę. Jednym z powodów laicyzacji jest utrata kontaktu teologii, w ogóle religii, z naukowym obrazem świata. Gdy zmienia się nauka, tym samym zmienia się obraz świata. Dzisiaj przekształca się on niezwykle dynamicznie, a my często tkwimy jeszcze w jego starym kształcie. Młodzi ludzie odchodzą od religii nie dlatego, że sobie przemyśleli i doszli do wniosku, że Boga nie ma, lecz dlatego, że – jak mówią – religia jest outdated – przestarzała, nie z tej epoki. Dlatego kontakt myśli religijnej z nauką jest niezbędny.

Z kolei nauce, formalnie rzecz biorąc, wiara jest niepotrzebna, ponieważ istota nauki polega na tym, że dochodzi się do wyników o własnych siłach za pomocą metody naukowej, której istotą jest eksperyment i dedukcja matematyczna. Zatem metodologia nauki nie potrzebuje religii. Nauka wobec religii jest neutralna, ani jej nie przeczy, ani jej nie potwierdza.

Wiara jest natomiast potrzebna naukowcom, gdyż są oni ludźmi. Religia mówi o wartościach, o których nauka mówić nie może, a do pełnego rozwoju człowieka jest potrzebne i jedno, i drugie. W nauce mamy bardzo często do czynienia z tajemnicą. Pracując nad jakimś problemem, nie znamy jego rozwiązania, więc stoimy przed niewiadomą. Uczony żyje ogarniającą go tajemnicą, a co więcej, on sam jest częścią wielkiej Tajemnicy.

Zaproponował Ksiądz Profesor koncepcję „teologii nauki”. Na czym miałaby polegać?

Chodzi o obraz świata, który teologia zakłada nawet, gdyby tego nie chciała. Jeśli nie chce zakładać przestarzałego obrazu świata, to musi się nad nauką pochylić, czyli dokonać teologicznej refleksji nad nią – i to nazywam „teologią nauki”. W książce „Nauka i teologia – niekoniecznie tylko na jednej planecie” sygnalizuję problem, który stawia dzisiaj nauka, a który dla teologii jest bardzo ważny. Jeśli mamy miliardy planet, na co wskazują nasze odkrycia, to nasuwa się pytanie, czy na którejś z nich nie ma istot rozumnych. A jeśli są, to jak potraktować kwestię objawienia i wcielenia Boga. Czy obok nas, istot ziemskich, obejmuje ono także istoty rozumne żyjące na innych planetach? Teologicznie zagadnienie to można by tak sformułować, że dotychczas chrześcijaństwo i jego interpretacja miała charakter chrysto-geocentryczny. Ziemia nie jest, oczywiście, środkiem wszechświata, ale objawienie Boga dokonało się na planecie Ziemia. To tu Chrystus wcielił się w człowieka i dlatego nasza religia jest chrysto-geocentryczna. Stąd pytanie, czy nie należałoby obecnie postawić teologom zadania, aby zaczęli myśleć w kategoriach chrysto-kosmicznych. Na początku było Słowo-Logos, które w Chrystusie stało się ciałem na naszej planecie. Dotychczas był to temat mało poruszany przez teologię, a trzeba mu poświęcić więcej uwagi.

Co Ksiądz Profesor odpowiedziałby młodemu człowiekowi pytającemu o sens życia wpisanego w sens wszechświata?

We wszechświecie działa niezwykle precyzyjna myśl, a my nieudolnie odkrywamy jej fragmenty i staramy się je zrozumieć. Gdyby życie człowieka było bez sensu, to tym samym bezsens wkradałby się także do wszechświata, przyrody, której człowiek jest częścią. Dlatego poczucie harmonii i spójności wymaga, żeby opowiedzieć się po stronie sensu. Nie znaczy to, że musimy od razu ten sens zrozumieć i wiedzieć, na czym on polega. Może istnieć sens, który przewyższa nasze możliwości pojmowania. Jest wówczas częścią Tajemnicy.

Uprawianie nauki może być modlitwą?

Uprawianie nauki jest i powinno być modlitwą. W wielu wypadkach dzieje się tak świadomie, a w wielu nieświadomie. Uczeni często mówią – nawet ci, którzy deklarują się jako niewierzący – że uprawiając naukę, mają nieraz pewnego rodzaju doświadczenie transcendencji, czegoś, co przerasta możliwości człowieka.

Nie przeżywał Ksiądz Profesor wewnętrznego dylematu kapłana i naukowca?

Raczej nie. Przeżywałem natomiast problem obecności w dwóch światach: świecie religii, Kościoła i w świecie nauki. W gabinecie naukowym zupełnie inaczej się myśli niż w zakrystii. Trzeba być obiema nogami i w Kościele, i w świecie nauki. Jest to trudne, gdyż każde z tych powołań, i kapłana, i naukowca, wymaga zaangażowania całego życia, a życie ma się tylko jedno. Nie jest łatwo, ale kto powiedział, że rzeczy przyjemne muszą być łatwe?

Nad czym Ksiądz Profesor obecnie pracuje?

Z kolegami pracujemy nad modelami kosmologicznymi z zastosowaniem najnowszych osiągnięć matematyki. Nie można zajmować się filozofią czy teologią nauki bez uprawiania jakiejś dziedziny naukowej. Nie można znać jakiejś dziedziny z drugiej ręki, trzeba osobiście nią się zajmować. Sam staram się tak postępować.

Jak zachęcić dziś młodego człowieka do uprawiania nauki, szczególnie fizyki i matematyki?

Bardzo trudne pytanie, w tym wypadku zachęty nie działają. Za tym stoi długi proces wychowawczy. Wielkie sukcesy w nauce zazwyczaj trzeba okupić wieloma klęskami, których jest zawsze więcej niż osiągnięć. Należy zatem kształtować w młodym naukowcu mocną osobowość, a nie tylko umysł. Dlatego bardzo boleję, że obecnie uniwersytety stają się korporacjami do „produkowania” specjalistów, a zanika więź: mistrz i uczniowie.

Ks. Michal Heller (1936), światowej sławy uczony, laureat Nagrody Templetona, otrzymał niedawno Nagrodę Specjalną Totus Tuus.