Od Persji do Iranu

Ten rządzony przez islamskich duchownych kraj przez wieki nazywano Persją. Dlaczego zmienił nazwę i dlaczego z monarchii przekształcił się w republikę islamską?

PROBLEMY Z NAZWĄ

Irańczycy dowodzą, że współcześnie używana nazwa ich kraju funkcjonuje od 3 tys. lat. Tyle że ludność zamieszkująca Iran nazywana jest Persami. Ci zaś wywodzą się od indoeuropejskich Ariów, którzy przybyli na tereny obecnego Iranu w II tysiącleciu p.n.e. W 550 r. p.n.e. Persowie utworzyli Imperium Perskie. Dziś szacuje się, że Persów i ludności z nimi spokrewnionej jest blisko 80 mln, z czego zdecydowana większość zamieszkuje Iran. Pozostali żyją w krajach Azji Centralnej. Językiem perskim posługują się Tadżycy, uznawani za bliskich kuzynów dzisiejszych Irańczyków.

„Winę” za wprowadzenie nazwy „Persja” ponoszą starożytni Grecy. Oni bowiem używali w stosunku do Iranu nazwy Persis, która wywodzi się od staroperskiego słowa Parsa – nazwy Persów, jednego z ludów irańskich. Ze względu na to, że ówcześni Persowie pod przywództwem Achemenidów zdominowali wszystkie inne ludy irańskie, ich nazwa była używana przez Greków jako określenie wszystkich Irańczyków. Chodzi o państwo stworzone przez Cyrusa II Wielkiego. W ciągu niespełna 25 lat panowania (559–529 r. p.n.e.) Cyrus podbił większość krajów Bliskiego Wschodu, z wyjątkiem Egiptu. Był to ogromny obszar – od Turcji na zachodzie po Irak i fragment dzisiejszej Arabii Saudyjskiej na południu, południowe tereny Kazachstanu na północy i część Pakistanu na wschodzie.

W efekcie, chociaż przez całą swoją historię Irańczycy używali określenia „Persja” w dość wąskim znaczeniu regionalnym – regionu południowo-wschodniego, to grecka nazwa Persis przeszła do innych języków europejskich (Persia – angielski, Perse – francuski, Persien – niemiecki). W niej ma również źródło polska forma Persja.

WIEKI MONARCHII

Persja była jednym z niewielu państw Azji, które pozostały niepodległe. W 1925 r. doszło do zmiany panującej dynastii. Upadli Kadżarowie. Ostatni z nich, Ahmad Szach Kadżar, w 1921 r. został odsunięty od władzy w wyniku wojskowego zamachu stanu dokonanego przez Rezę Szaha i w 1923 r. udał się na wygnanie. Formalnie monarchą był do 31 października 1925 r., kiedy to Zgromadzenie Narodowe zaoferowało koronę Rezie Szahowi, który zapoczątkował rządy nowej dynastii Pahlawi. Nazwisko Pahlawi zostało zaczerpnięte z języka przedislamskiej dynastii Sasanidów.

Reza Szach był reformatorem, który chciał, aby Persja dogoniła świat. Uważał, że kraj ten pozostaje w tyle we wszystkich dziedzinach. Chciał więc dokonać zmian, które miała przypieczętować nowa nazwa kraju. I działo się tak, choć on sam był półanalfabetą. Wychowany jako sierota, dorastał w biedzie, a sukces osiągnął dopiero wówczas, gdy wstąpił do wojska.

Objąwszy władzę, zbudował linię kolejową łączącą Morze Kaspijskie z Zatoką Perską, założył pierwszą stację radiową i pierwsze muzeum. W 1934 r. założył Uniwersytet Teherański i uczynił edukację obowiązkową zarówno dla chłopców, jak i dziewcząt. Przeprowadził wykopaliska w starożytnych miastach, takich jak dawna stolica Persji Persepolis, i wysłał tysiące młodych ludzi na studia za granicą, głównie do Stanów Zjednoczonych i Europy, przyznając im stypendia państwowe.

Podczas perskiego Nowego Roku, 21 marca 1935 r., Reza Szach ogłosił, że formalnie zmienia nazwę swojego kraju z „Persja” na „Iran”. Uważał, że nazwa „Persja” jest zbyt orientalna, niemodna i nienowoczesna. Oznaczała przeszłość, a nie przyszłość.

Reformy poszły jeszcze dalej. W styczniu 1936 r. wydał dekret zakazujący noszenia przez kobiety chusty na głowę i czadoru, co spowodowało jego konflikt z islamskimi duchownymi.

Chciał, aby kobiety w pełni uczestniczyły w społeczeństwie, ale chodziło mu też o coś więcej – o budowę nowoczesnego społeczeństwa. Tyle że ludzie nie do końca rozumieli jego zamierzenia, bo zmienić wielowiekowe tradycje było bardzo trudno.

Reza Szah został obalony w 1941 r. w wyniku akcji zbrojnej Wielkiej Brytanii i ZSRR. Oskarżano go o bliskie stosunki z nazistowskimi Niemcami, które były największym partnerem handlowym Iranu. To fakt: podziwiał Niemców za ich dyscyplinę, etykę pracy i sprawność przemysłu, nie jest jednak pewne, czy podziwiał samego Hitlera. Tym niemniej wiadomo, że nie chciał wydalić setek niemieckich doradców i inżynierów.

Następcą Rezy został jego syn Mohammed Reza Pahlawi, blisko związany z USA i Wielką Brytanią. Opisywanie jego rządów wykracza poza ramy tego artykułu, trzeba jednak podkreślić, że za młodu szacha znano jako bywalca salonów Europy – latał prywatnym samolotem, całe dnie spędzał na uprawianiu sportów i zabawie. Ale lata 1953–1979 to czas jego osobistych, autorytarnych rządów. Po usunięciu demokratycznie wybranego premiera Mohammeda Mossadegha wielu bliskich współpracowników szefa rządu i jego zwolenników zostało poddanych torturom, straconych lub trafiło do więzień. W celu umocnienia swojej władzy szach utworzył tajną policję SAWAK.

REWOLUCJA ISLAMSKA

Rządy szacha były krytykowane za korupcję i brutalne praktyki SAWAK, takie jak np. wrzucanie ludzi do worków, w których kotłowały się szalejące z głodu dzikie koty albo jadowite węże. Najsilniej sprzeciwiali się szachowi biedni mieszkańcy kraju. Organizatorami ruchów opozycyjnych byli islamscy duchowni oraz drobne kupiectwo (tzw. klasy bazarowe). Do wybuchu rewolucji przyczyniła się próba narzucenia przywiązanym do tradycji Irańczykom europejskich wzorców kulturowych, brak reform poprawiających warunki życia oraz działalność opozycyjna ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego.

Do gigantycznych antyrządowych protestów doszło w 1978 r. Szach, wówczas już chory na raka, podjął bezskuteczne próby dialogu z opozycją. W 1979 r. Mohammed Reza Pahlawi opuścił Iran, Chomeini przejął władzę, a 1 kwietnia tzw. Rada Rewolucyjna oficjalnie proklamowała Islamską Republikę Iranu. A później w referendum zatwierdzona została konstytucja, nadającą państwu charakter islamski.