Romantyk przeciw Rosji

Zygmunt Krasiński urodził się w rodzinie arystokratycznej w 1812 r. Był to szczytowy moment potęgi Napoleona Bonapartego, na którego cześć poeta otrzymał pierwsze imię (nazywał się Napoleon Stanisław Adam Feliks Zygmunt Krasiński). Jego ojciec Wincenty służył w armii napoleońskiej jako generał i odznaczał się kunsztem wojskowym i odwagą, m.in. pod Somossierą. Po upadku cesarza Francuzów rozpoczął służbę w armii rosyjskiej. Wiernie służył carowi i uważał, że tak też powinien czynić syn. Myśl o powstaniu listopadowym uważał za mrzonki młodych głów. Dlatego zabronił Zygmuntowi udziału w zrywie, co wpłynęło na ich relacje. Przez dalszą część życia Zygmunt próbował wyrwać się spod kurateli ojca. W tym miały pomóc mu wyjazdy zagraniczne i działalność w polskich kręgach emigracyjnych.

GEOPOLITYCZNA UKŁADANKA

Memoriał do Napoleona III poeta napisał w 1854 r., kiedy wojska Francji i Wielkiej Brytanii wyruszyły na pomoc Turcji walczącej z Rosją. Zachęca w nim Napoleona do energicznej walki z carską Rosją, którą Francuzi powinni doprowadzić do jak największego osłabienia.

Celem Krasińskiego było zwrócenie uwagi władcy Francji na ważność sprawy polskiej w ówczesnej geopolitycznej układance. Zdaniem wieszcza niepodległe państwo polskie jest niezbędnym zwornikiem ładu i bezpieczeństwa w Europie. Leżąc między agresywnymi potęgami: Turcją, Rosją i Niemcami, jest w stanie równoważyć totalitarne zapędy. „Polska była naprawdę dziełem mądrości boskiej i boskiego przewidywania, postawionym przez Opatrzność pomiędzy ludźmi różnego pochodzenia i różnych popędów, Turkami, Moskalami i Niemcami, na to, by trzymała na wodzy pierwszych w ich zamachach na chrześcijaństwo, drugich w ich zamachach na cywilizację, trzecich w ich zamiarach nieprzyjacielskich względem plemienia słowiańskiego” – pisze.

PIĘKNO POLSKIEGO DUCHA

Krasiński odwołuje się do myśli romantycznej, według której każdy naród ma charakterystyczne cechy i odgrywa rolę w procesie dziejowym. Polacy, choć stracili państwo, zasługują na szacunek i uznanie prawa do odwrócenia niesprawiedliwości dziejowej, jaką były zabory. Krasiński był konserwatystą i uważał, że nie stanie się to w wyniku rewolucji. Odrzuca oskarżenia, jakoby naród polski był pełen zapędów rewolucyjnych. Wykazuje, że to nie są duchy rewolucji, ale duch patriotyzmu, który każe szukać Polakom sprzymierzeńców wszędzie, gdzie pojawia się choćby cień szansy na odzyskanie niepodległego bytu państwowego. Polacy walczący o niepodległość nie są zagrożeniem dla Francji i Europy, lecz szansą. Tak jak Francuzi, kochają wolność i nienawidzą despotyzmu. „Trzeba, iżby na drugim końcu Europy, pomiędzy tą granicą, na której kończą się Niemcy, a tą, za którą zaczyna się Rosja, znalazł się kraj niepodległy a silny, kraj, który by przez swoją wiarę, przez swój obyczaj, przez swoje sympatie, przez swój narodowy charakter, przez bohaterstwo swoich mieszkańców mógł być przedłużeniem – żeby się tak wyrazić – francuskiego terytorium francuskich idei”.

DUCH REWOLUCYJNY ROSJI

Krasiński daje się poznać jako krytyczny analityk Rosji. „Rosja jest wytworem i zbiorem pierwiastków najbardziej złowrogich i najbardziej rozkładowych, jakie są w historii” – już pierwsze słowa nie pozostają wątpliwości, że jest to krytyka całościowa. Poeta uważa, że w Rosji – państwie i ludzie – przechowało się zepsucie i wyrafinowanie schyłkowego okresu Bizancjum, „srogość nieubłagana” chanów mongolskich i „urządzenia gminne pierwotnych Słowian”. Dlatego Rosja jest przedziwnym i paradoksalnym stopem despotyzmu i niewolnictwa, pychy i dzikości, głupoty i anarchii. Siła, bezwzględność, przewrotność, brak zasad są podniesione do ekstremum i zakonserwowane w najgorszym tego słowa znaczeniu. „Rosja jest wielkim komunizmem, rządzonym przez władzę zarazem wojskową i teokratyczną; ta władza zaś, równa terrorowi z roku 1793 w okropności, jest od niego nierównie wyższą w swojej organizacji i w swojej zdolności trwania. Danton, Marat, Robespierre to figury blade, jeżeli się je postawi obok rewolucjonistów takich jak Iwan Groźny, jak Piotr Wielki, jak Mikołaj I” – podsumowuje.

Sami Rosjanie są „potępieńcami tego świata”, którzy podskórnie zdają sobie sprawę ze swojego beznadziejnego położenia i właśnie dlatego zgadzają się na nieustanne podboje. „Namiętny popęd podbojów; on jeden pozwala im zapominać o własnych mękach, bo im daje nadzieję ucisku i cierpienia drugich” – zauważa Krasiński. Naród rosyjski, pozostając w niewoli i nie chcąc się z niej podnieść, daje swojej władzy „moc złamania wszelkiego oporu”, by mogła ziścić się idea monarchii uniwersalnej, w której podbój dzieje się dla samego podboju. „To jest prawdziwa zasada konserwatywna tego strasznego stanu rzeczy; to jest tajemnica i dusza tego cesarstwa” – konkluduje polski wieszcz.

Autor „Nie-Boskiej komedii” utożsamia „ducha rosyjskiego” z „duchem rewolucyjnym”. Rewolucja przeciwko staremu porządkowi była dla niego czynem dokonanym w swej istocie dla samego siebie. Rewolucja nie przynosi wyzwolenia biednym od bogatych, ale nowe zniewolenie w nowych szatach. Tak samo „duch rosyjski” nie przynosi wolności, ale głębszą fazę zniewolenia. Oddajmy głos Krasińskiemu, który – uwaga – napisał te słowa ponad 50 lat przed wybuchem rewolucji październikowej: „Ona [Rosja ze swoim duchem rewolucyjnym] także zapowiada erę nową, nieznaną; ona także obwieszcza nowego Boga, nowy kościół, przyjście nowego społeczeństwa, religię poddaną w niewolę świeckiej władzy, duszę poddaną ciału, zniesienie wszelkiej arystokracji, wymazanie indywiduum ludzkiego z księgi żywota, równość absolutną (osiągniętą co prawda przez najohydniejszą tyranię, ale ona inaczej osiągniętą być nie może) – wreszcie zapowiada wyrzucenie zasad własności z organizacji pracy. Na ukoronowanie zaś całego tego systemu obiecuje używanie zwierzęce na jedyną pociechę rodu ludzkiego”. Czyż nie znajdziemy tu głównych cech bolszewickiego państwa i społeczeństwa?

OGIEŃ I ANARCHIA

W długim wywodzie Krasiński ukazuje przebiegłość Rosji, która wykorzysta każdy kryzys do zmanipulowania i napuszczenia na siebie różnych stron politycznych i społecznych Europy: „Zatem, w razie takiego pokojowego rozwiązania spraw dzisiejszych [wojny krymskiej], Rosja znajdzie straszne posiłki i pomocników w ogniu, anarchii, której nie przestanie podżegać wszędzie, a prócz tego w samej naturze tego stanu rzeczy, złożonego z braku przewidywania u bogatych, z niepokoju nędznych”. W momencie kryzysu europejskiego będą uciekać się do niej zarówno przedstawiciele „prawej strony” – konserwatyści, jak i „lewej” – socjaliści. Najpierw Rosja napuści jednych na drugich, a w momencie zwarcia obu stron stanie się dla konserwatystów uosobieniem twardego porządku, dla socjalistów zaś „prawdziwym panem”. „Wtedy konserwatyści, uwiedzieni w złudzeniu, że rząd rosyjski wyobraża porządek, wezwą go, jak oswobodziciela; a w tej samej chwili socjaliści, uznając w nim swojego prawdziwego pana, powitają go imieniem najwyższego imperatora. On z nich wszystkich zadrwi, a oni wszyscy padną mu do nóg. Żeby uniknąć takiego żałosnego końca, jeden jest tylko sposób, powtarzamy: prowadzić wojnę aż do zupełnego osłabienia Rosji”.

Minęło ponad 150 lat od napisania tego tekstu. Jak widać, wiele z diagnoz polskiego wieszcza okazało się prawdziwych. Przekonują się o tym kolejne pokolenia Polaków i mieszkańców naszej części świata. Obecnie najbardziej doświadcza przejawów „rosyjskiego ducha” Ukraina. Otwarte pozostaje pytanie, czy w prezentowanej przez Krasińskiego charakterystyce Rosji, a także Polski, może się coś zmienić na lepsze?