Któż nie zna rzeźby z bazyliki św. Piotra przedstawiającej Matkę Bożą trzymającą martwego Chrystusa? Ale to nie jedyna pieta słynnego włoskiego rzeźbiarza.
Pieta Bandini
Tego dnia, gdy na ziemię ukraińską padały pierwsze bomby rosyjskiego agresora, we Florencji otwierano wystawę zatytułowaną „Trzy piety Michała Anioła. U was nie myślą, co krwi kosztowało”.
Przypomniała mi się wtedy opowieść jednego ze znakomitych patrologów polskich, że w ponurych czasach II wojny światowej pocieszały go chwile, które jako dziecko spędzał ze swoją ukochaną mamą pokazującą mu albumy z malarstwem włoskim i opowiadającą o innym, lepszym i piękniejszym świecie, który istnieje gdzieś za górami i lasami… Jego życie tak się potoczyło, że mógł odwiedzić dziesiątki, jeśli nie setki, galerii i pinakotek, nie tylko we Włoszech…
Słynna pieta Michała Anioła znajduje się w bazylice św. Piotra i w oczach wielu znawców uchodzi nie tylko za najbardziej znaną, ale i za najpiękniejszą rzeźbę świata (pisałem o niej szerzej w „Idziemy” 08/2021). Ale są także dwie inne, mniej znane, a z pewnością warte uwagi. Na wspomnianej wystawie po raz pierwszy wszystkie trzy „występują” razem, choć tylko jedna z nich, nazwana Bandini, jest w oryginalnej formie, dwie pozostałe natomiast w dokładnie zrobionych odlewach.
„U was nie myślą, co krwi kosztowało” – napisał Michał Anioł Buonarotti na rysunku piety podarowanej arystokratycznej rodzinie Colonna, zachowanym do dzisiaj w Bostonie. Jest to cytat z „Boskiej komedii” Dantego, odnoszący się do ofiary Chrystusa na krzyżu, poniesionej dla człowieka.
ŚWIADECTWO ZMAGANIA
Pierwszą pietę, tę najbardziej znaną, wyrzeźbił Buonarotti, gdy jeszcze nie ukończył 25. roku życia – czyli pod koniec XV w. – na zamówienie kard. Jeana Bilhères de Lagraulas. Powstało dzieło, które zadziwiło wszystkich i nie przestaje zadziwiać. W nienaruszonym ciele „najpiękniejszego z synów ludzkich” (Ps 45, 3) dostrzegamy wyobrażenie Zmartwychwstałego, który zwycięża śmierć. Giorgio Vasari, szesnastowieczny włoski malarz, rysownik i historiograf sztuki, pisał w odniesieniu do arcydzieła Michała Anioła: to cud, że kamień, początkowo bez kształtu, został kiedykolwiek sprowadzony do tej doskonałości, o której ukształtowanie w ciele walczy natura…
W 1547 r. Michał Anioł powrócił do tej formy rzeźby, po tym jak w świecie i jego osobistym życiu nastąpiły głębokie zmiany. Spustoszenie Rzymu z 1527 r. spowodowało nie tylko ogromne straty w dziedzinie sztuki, ale także przeobrażenia w spojrzeniu na losy miasta, stolicy chrześcijaństwa, i jego misji dla całego świata. W 1532 r. upadła Republika Florencka, z którą Buonarotti czuł się mocno związany, i do władzy wróciła arystokratyczna rodzina Medici. W roku 1547 zmarła w Rzymie serdeczna przyjaciółka artysty Wiktoria Colonna.
Wszystko to spowodowało, że genialny rzeźbiarz coraz częściej i głębiej rozmyślał o sensie życia i powołaniu artysty, o śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa i o czekających nas wszystkich śmierci i sądzie ostatecznym. Niekiedy przeżywał nawet silne stany depresyjne, nie poddając się duchowo i szukając jakiegoś pocieszenia. Pieta, którą wtedy rzeźbił, jest świadectwem tego wielopłaszczyznowego duchowego zmagania. Zresztą, tworzył ją z myślą o własnym grobie, dlatego w wyrzeźbionym Nikodemie ukazał samego siebie.
Centralną postacią piety Bandini jest oczywiście Chrystus, osuwający się bezwładnie i z trudem podtrzymywany przez Maryję, Nikodema i Marię Magdalenę; trzy postacie tworzą kompozycję w formie piramidalnej. Matka Boża ma mało wyraźne rysy twarzy. Być może artysta chciał w ten sposób ukazać, że ludzki ból może być tak mocny, że potrafi je niwelować. Prawa ręka Chrystusa, podniesiona i podtrzymywana przez Nikodema, dotyka ramienia Magdaleny, podczas gdy lewa wisi bezwładnie przed Maryją i zajmuje środek kompozycji. Głowa Jezusa, prawie połączona z głową Maryi, tworzy linię, która ciągnie się dalej w prawym ramieniu Chrystusa, a stamtąd do ramienia Magdaleny.
Takie bogactwo kompozycyjne daje grupie silną duchową wymowę, przekraczającą luki i uzupełnienia, niwelującą materialność marmuru i czyniącą z niego żywy, pulsujący materiał. Kamień wybrany na to dzieło odznaczał się podobno szczególną twardością. W miarę jak prace postępowały, Buonarotti był coraz mniej zadowolony z tego dzieła, a ok. 1555 r. miał nawet próbować je zniszczyć.
