Kaci i ofiary

Cele Bezpieki to oddział Muzeum Powstania Warszawskiego, mieszczący się w piwnicach Ministerstwa Sprawiedliwości w Alejach Ujazdowskich 11 w Warszawie. Otwarty został dla zwiedzających 1 marca 2018 r. Wejście do placówki muzealnej znajduje się od strony małej uliczki Świętej Teresy, co sprawia, że ekspozycja jest na mapie stolicy nieoczywistym i ukrytym elementem.

Obecne Ministerstwo Sprawiedliwości mieści się w dawnej kamienicy dochodowej Bohdanowicza. Ten wielki kompleks budowlany, sięgający historią jeszcze czasów przedwojennych, faktyczną rolę administracyjną odegrał w okresie II wojny światowej oraz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Kamienica została zagospodarowana w okresie okupacji niemieckiej jako siedziba Kripo (Kriminalpolizei – niemiecka policja kryminalna), po 1945 r. zaś stała się siedzibą główną Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. W połączonych piwnicach kompleksu czterech budynków w latach 1945–1954 funkcjonował areszt śledczy. Trzymano tam więźniów politycznych, których później brutalnie przesłuchiwano w budynku Ministerstwa Sprawiedliwości. Wśród więźniów byli m.in. August Emil Fieldorf, Jan „Anoda” Rodowicz, Stanisław Skalski,
Wiesław Chrzanowski czy Władysław Bartoszewski.

Na potrzeby oddziału Muzeum Powstania Warszawskiego w piwnicach Ministerstwa Sprawiedliwości zachowano oryginalne cele oraz karcery, obrazujące los więźniów. W kilku pomieszczeniach zobaczyć można ślady pozostawione przez więźniów na ścianach: rysunki, monogramy, sentencje, fragmenty kalendarzy kreskowych.

Wystawę otwiera cytat z Jana „Anody” Rodowicza: „Wierzymy głęboko: – Za piękne było ziarno Waszej pracy w tę ziemię polską rzucone, zbyt piękną i młodą krwią i prochami ziemia ta została nasycona, aby nie wyrósł z niej najpiękniejszy owoc, dla którego od wieków potrafią żyć, walczyć i umierać wszyscy szlachetnie myślący Polacy, a jest to – Niepodległość i potęga Polski”.

Ekspozycja rozpoczyna swój bieg historyczny od 1945 r., czyli rozpoczęcia działalności aresztu śledczego w piwnicach budynku Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Pokazuje też na osi czasu wydarzenia z historii agenturalności i represji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Powierzchnia wystawowa zajmuje 600 mkw., oddając realia aresztu śledczego. Wystawa składa się z czterech części. Pierwsza przedstawia historię oporu przeciw aparatowi represji w latach 1944–1954 – ciekawie przygotowaną, z elementami interaktywnymi. Druga część dotyczy katów i ich ofiar. Zwiedzający będzie mógł zapoznać się z kolejnymi fazami represji (inwigilacja, aresztowanie, przesłuchanie, proces i wyrok). Trzecia część to zrekonstruowane cele aresztu, a czwarta poświęcona jest procesowi przywracania pamięci po 1989 r.

Na szczególną uwagę zasługuje sala poświęcona Janowi Rodowiczowi ps. „Anoda”. Bohater, znany z opisu akcji pod Arsenałem w „Kamieniach na szaniec” Aleksandra Kamińskiego, jest także w pewien sposób centralną postacią oddziału muzeum. Jana Rodowicza 24 grudnia 1948 r. aresztowali funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, których zwierzchnikiem był ppłk Wiktor Herer. „Anoda”, przetrzymywany i przesłuchiwany w piwnicach MBP, zmarł 7 stycznia 1949 r. podczas brutalnego śledztwa. Według prokuratury PRL i UB przyczyną zgonu był skok samobójczy z okna czwartego piętra budynku. W sali poświęconej Janowi Rodowiczowi znajdziemy rysunki techniczne i szkice jego autorstwa z okresu przed uwięzieniem.

Oddział Cele Bezpieki cieszy się ogromną popularnością wśród nauczycieli historii klas licealnych. Jak podkreślają pracownicy, głównymi odwiedzającymi są młodzi ludzie w zorganizowanych wycieczkach szkolnych. Szczególne grupy stanowią uczniowie stołecznego LO im. Stefana Batorego. Odwiedzają muzeum, chcąc w ten sposób uczcić pamięć „Anody”, który był absolwentem tego liceum.