Kontynuując rozpoczęty przed tygodniem wątek onomastyczny, chciałbym dziś przyjrzeć się tzw. urbanonimom, a konkretnie nazwom ulic.
fot.rawpixel.com / Freepik
Kontynuując rozpoczęty przed tygodniem wątek onomastyczny, chciałbym dziś przyjrzeć się tzw. urbanonimom, a konkretnie nazwom ulic. Skłonił mnie do tego najnowszy artykuł prof. Moniki Kresy z Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka przeanalizowała 694 nazwy ulic Wawra (artykuł jest pokłosiem wcześniejszej publikacji, wydanego w 2022 r. Słownika nazw miejscowych, terenowych i ulic Wawra). Co ciekawe, nie zajmowała się – jak zwykle w tego typu opracowaniach – pochodzeniem poszczególnych nazw oraz nie tworzyła ich klasyfikacji ze względu na grupy tematyczne, do których można je zaliczyć, lecz postawiła sobie za cel próbę odpowiedzi na pytanie, jakie wartości niosą te nazwy. Przyznam, że to bardzo ciekawie postawiony problem badawczy: za wyborem danej nazwy zawsze przecież stoją jakieś argumenty i właśnie wartości.
Aby odkryć świat wartości ukryty w nazwach wawerskich ulic, Autorka przeprowadziła ciekawy eksperyment, mianowicie zestawiła zebrane onimy (czyli nazwy) w kilku grupach, które wewnętrznie podzieliła na przeciwstawne zbiory. Dzięki temu mogła każdorazowo zaobserwować, które typy nazw były częściej wybierane. Udało się wyodrębnić osiem grup, osiem par pojęć: „człowiek” – „miejsce”, „blisko” – „daleko”, „jednostka” – „zbiorowość”, „swój” – „obcy”, „człowiek” – „natura”, „natura” – „kultura”, „ciągłość” – „zmiana”, „oryginalność” – „uniwersalność”. Jak widać, zaproponowane dychotomiczne pary nie tworzą spójnej całości, nie można tu mówić nie tylko o rozłącznej klasyfikacji, ale nawet o typologii (konkretne nazwy można przypisać do kilku kategorii). Nie taki jednak był cel badań. Każda z par dotyczy ważnych kategorii pojęciowych, które szczególnie często wykorzystywane są w miejskim nazewnictwie, a zarazem każda z nich może wskazać na to, jakie wartości były bliższe tym, którzy te onimy wybierali.
W krótkim tekście nie sposób całościowo omówić wyników badań Autorki (zainteresowanych odsyłam do najnowszego numeru czasopisma „Poradnik Językowy”), tytułem przykładu przywołam obserwacje dotyczące dwóch par pojęciowych.
Zestawienie „człowiek” – „miejsce” jest istotne, ponieważ najstarsze nazwy ulic zwykle odnosiły się do różnego rodzaju relacji przestrzennych, a onimy upamiętniające jakieś postaci pojawiły się dopiero w XIX w. Jak się okazuje, w Wawrze zachowało się dość dużo ulic związanych z przestrzenią (aż 197), np. Arktyczna, Celestynowska, Marysińska, Nad Wisłą, Północna, Zbójnogórska. Obok nich istnieją też, rzecz jasna, nazwy odsyłające do ludzi: albo rzeczywiście związanych z tą dzielnicą (np. Maksymiliana Roli), albo ważnych postaci historycznych (np. Tomasza Edisona), albo postaci literackich (np. Jontka czy Ślimaka), albo też jakichś zbiorowości (np. Kościuszkowców, Pielęgniarek, Wodniaków). Tych drugich jest jednak w omawianym zbiorze tylko 80. Takie proporcje są bardzo rzadkie, Wawer wyraźnie wyróżnia się pod tym względem.
Para „oryginalność” – „uniwersalność” może ujawnić to, czy nazwy w badanym materiale są swoiste, czy też typowe, powtarzalne w innych miejscach. Jak się okazuje, wśród wawerskich nazw ulic aż 171 (z – przypomnę – 694) to nazwy unikatowe w skali kraju, a kolejnych 137 onimów pojawia się poza warszawską dzielnicą tylko raz lub dwa razy. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest to, że po przyłączeniu Wawra do Warszawy konieczna była zmiana wielu nazw, ponieważ dublowały one onimy istniejące w innych dzielnicach stolicy.
Jak widać, obserwacja nazw ulic może przynieść wiele ciekawych wiadomości i o historii danego miejsca, i o świecie wartości zamieszkujących je ludzi.
Co? Gdzie? Kiedy?
