W ostatnich odcinkach naszego cyklu przywoływałem już połączenia wyrazowe odnoszące się do liczb 1, 2, 3, 4, dziś więc czas na kolejne.
Chyba wszystkie słowniki frazeologiczne notują wyrażenie piąte koło u wozu, którego używa się na określenie czegoś nadmiarowego i niepotrzebnego. Na marginesie warto zwrócić uwagę na to, że współcześnie, gdy poruszamy się już nie wozami, lecz samochodami, piąte – zapasowe – koło jest czymś jak najbardziej potrzebnym... Nasi przodkowie jednak słusznie uznawali piąte koło za całkowicie zbędne. Być może ktoś, kto takie piąte koło do wozu przytwierdzał, był opisywany jako ten, któremu brak piątej klepki, który nie ma piątej klepki, a więc jest nierozsądny czy wręcz głupi. Oprócz liczebnika pięć w utrwalonych połączeniach znaleźć można także rzeczownik piątka. Odwołując się do doświadczeń szkolnych, a konkretnie do dawnej skali ocen, mówimy na przykład, że coś jest na piątkę (z plusem), jeśli jest bardzo dobre. Często też prosimy, by ktoś przybił piątkę, a więc przywitał się z nami poprzez specjalne klepnięcie dłoni.
Jeśli chodzi o 6, to odnoszące się do tej liczby wyrazy dość rzadko występują w powiedzeniach czy związkach frazeologicznych. Dość wyjątkowym przykładem jest znane porzekadło gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść. Przestrzega ono przed sytuacją, gdy kilka osób jest za coś odpowiedzialnych, podejmuje jakieś decyzje czy coś wykonuje, często bowiem kończy się to brakiem porozumienia i niepowodzeniem.
W starożytnej tradycji semickiej przyjmowało się, że niebo składa się z siedmiu części czy też po prostu jest siedem nieb, z których ostatnie jest siedzibą Boga. To właśnie przekonanie stało się podstawą występującego nie tylko w polszczyźnie zwrotu być w siódmym niebie, który znaczy tyle, co ‘czuć się szczęśliwym, czuć się błogo’. W języku potocznym używamy jeszcze jednego ciekawego zwrotu – tym razem o charakterze porównania: wyglądać jak siódme dziecko stróża, czyli ‘wyglądać źle, biednie, być źle ubranym, zaniedbanym’. Motywacja tej konstrukcji – być może krzywdzącej – jest jasna: osoba o niskim statusie społecznym (a taką osobą, niewątpliwie, był stróż) nie mogła należycie zadbać o liczne dzieci, dlatego też zwłaszcza kolejne z nich były zaniedbane.
Siódma / piąta / dziewiąta – ale najczęściej dziesiąta może być woda po kisielu. To porzekadło, oznaczające bardzo dalekie, trudne do wyjaśnienia i udokumentowania pokrewieństwo, opiera się na doświadczeniu płukania naczyń po kisielu domowej produkcji. Pierwsze czy drugie płukanie dawało jeszcze wodę przypominającą rozrzedzony kisiel, ale efekty kolejnych płukań już tego kisielu w niczym nie przypominały.
W kilku konstrukcjach występują nie tylko liczebniki czy rzeczowniki nazywające liczby czy w jakiś sposób się do nich odnoszące, lecz także utworzone od nich przymiotniki. Mówimy na przykład, że coś jest stuprocentowe, kiedy chcemy podkreślić, że jest prawdziwe, ma wszystkie oczekiwane cechy, spełnia wszystkie warunki przynależności do jakiegoś zbioru (np. stuprocentowy mężczyzna, stuprocentowa pewność). Z przymiotnikiem tym wiąże się też wyrażenie na sto procent, czyli ‘na pewno, bez wątpliwości’.
 |
dr Tomasz Korpysz |
Co? Gdzie? Kiedy?
