Niskie poparcie dla klauzuli sumienia farmaceutów

Niewielka część badanych wskazała, że farmaceuta ma prawo odmówić sprzedaży środków antykoncepcyjnych (2,7 proc.), wkładki wewnątrzmacicznej (8,7 proc.) czy tabletki "dzień po" (10,5 proc.). Również sami farmaceuci nie są zwolennikami wprowadzenia klauzuli sumienia do ustaw regulujących wykonywanie przez nich zawodu - popiera ją jedynie 17 proc. z nich, o czym mówią cytowane w artykule wcześniejsze badania.

Wyniki badań przedstawiono w artykule „Postawy społeczne wobec prawa farmaceuty do sprzeciwu sumienia – badania na populacji polskiej” opublikowanym w nr 12/2023 „Farmacji Polskiej” – czasopisma naukowego Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. Autorami artykułu są Anita Majchrowska, Michał Wiechetek, Joanna Pawlikowska, Mariola Drozd i Jakub Pawlikowski. Tekst online został opublikowany 29 lutego 2024 r.

We wprowadzeniu autorzy przypominają, że prawo do sprzeciwu sumienia w zawodzie farmaceuty, podobnie jak w przypadku innych zawodów medycznych, od wielu lat jest przedmiotem ożywionej dyskusji etycznej i prawnej w Polsce i zagranicą.

Wiąże się to z wprowadzeniem do obrotu aptecznego produktów i wyrobów, których cel stosowania lub mechanizm działania są niezgodne z wierzeniami religijnymi lub przekonaniami moralnymi części farmaceutów

– piszą.

Jednocześnie wskazują, że farmaceuci praktykujący w Polsce nie mają w przepisach regulujących wykonywanie ich zawodu tzw. klauzuli sumienia, ale pojawiają się postulaty, aby takie rozwiązanie prawne wprowadzić wzorem zawodów lekarza i pielęgniarki.

Polacy o klauzuli sumienia farmaceutów

Celem badania była analiza postaw polskiego społeczeństwa wobec możliwości wyrażania sprzeciwu sumienia przez farmaceutów. Testowano hipotezy, że postawy społeczne mogą być zróżnicowane w zależności od okoliczności oraz modyfikowane przez zmienne psychologiczne i socjodemograficzne, takie jak postrzeganie prestiżu zawodu farmaceuty, skłonność do korzystania z porad farmaceutów, wiek, płeć, wykształcenie, warunki materialne, stan zdrowia i miejsce zamieszkania.
Badania przeprowadzono na grupie 600 osób powyżej 18. roku życia, reprezentatywnej dla struktury populacji Polski. W badaniach wykorzystano technikę mix mode opartą na wywiadach osobistych i telefonicznych. Respondentom zadawano pytanie, czy w ich przekonaniu farmaceuta kierując się własnym sumieniem, może odmówić pacjentowi sprzedaży wybranych produktów i wyrobów, w tym hormonalnych środków antykoncepcyjnych, pigułek postkoitalnych („dzień po”) oraz wkładek wewnątrzmacicznych.

Zdecydowana większość respondentów uważa, że farmaceuta nie ma prawa do odmowy sprzedaży produktu lub wyrobu dostępnego w obrocie aptecznym. W przypadku sprzedaży hormonalnych środków antykoncepcyjnych za prawem do klauzuli sumienia opowiada się 2,7 proc. badanych, 86,3 proc. jest przeciw, a 11 proc. nie ma zdania.

W przypadku sprzedaży wkładki wewnątrzmacicznej odsetek zgody na skorzystanie z odmowy sprzedaży tego produktu wynosi 8,7 proc., przeciwnych odmowie jest 80,8 proc. a 10,5 proc. nie ma zdania.

Za prawem do skorzystania z klauzuli sumienia i odmówienia sprzedaży tabletki postkoitalnej („dzień po”) opowiada się z kolei 10,5 proc. respondentów, 77,7 proc. jest przeciwnych a nie ma zdania 11,8 proc.

W wynikach zaobserwowano istotne różnice w poziomie akceptacji dla sprzeciwu sumienia farmaceuty: najniższy odnotowano w przypadku odmowy wydania hormonalnych środków antykoncepcyjnych, a wyższy dla wkładek wewnątrzmacicznych i tabletek postkoitalnych.

Poziom społecznej akceptacji dla wprowadzania klauzuli sumienia do ustaw regulujących wykonywanie zawodu farmaceuty wydaje się niski

– piszą we wnioskach autorzy artykułu.

Jest jednak zróżnicowany w zależności od rodzaju produktu farmaceutycznego lub wyrobu medycznego, co może wynikać z przekonania o odmiennym mechanizmie działania, który w większym lub mniejszym stopniu może budzić moralny sprzeciw. Poziom społecznej akceptacji dla prawa do sprzeciwu sumienia farmaceuty jest również zależny od społecznej percepcji roli farmaceuty, a także jest modyfikowany przez zmienne psychologiczne i socjodemograficzne, takie jak postrzeganie prestiżu farmaceuty, skłonność do konsultowania z farmaceutą zakupu leków, a także wiek i warunki materialne.

Farmaceuci a klauzula sumienia

W tekście przytoczono też postawy samych farmaceutów wobec klauzuli sumienia, zbadane wcześniej przez innych autorów.

Badania prowadzone wśród samych farmaceutów również pokazują, że w większości nie są oni zwolennikami wprowadzenia klauzuli sumienia do ustaw regulujących wykonywanie przez nich zawodu. Jak wskazują wyniki sondażu przeprowadzonego wśród farmaceutów pracujących w kilku regionach Polski, ¾ z nich (74 proc.) uważa, że farmaceuta nie powinien mieć prawa do sprzeciwu sumienia, a jeżeliby wprowadzono klauzulę sumienia, to zdaniem 63 proc. ankietowanych powinna być ona ograniczona tylko do niektórych produktów, wśród których wymieniano najczęściej tabletki postkoitalne, doustną antykoncepcję hormonalną, wkładkę wewnątrzmaciczną oraz szczepionki [Piecuch A., Gryka M., Kozłowska-Wojciechowska M. "Attitudes towards conscientious objection among community pharmacists in Poland" {"Postawy wobec sprzeciwu sumienia wśród farmaceutów środowiskowych w Polsce") "International Journal of Clinical Pharmacy" 2014; 36(2)].

W innych badaniach, prowadzonych wśród studentów farmacji oraz farmaceutów pracujących w zawodzie, poziom akceptacji dla wprowadzenia klauzuli sumienia dla farmaceuty wynosił 50 proc. w przypadku osób pracujących oraz 65 proc. w przypadku studentów farmacji, a jednocześnie 7 proc. osób pracujących w aptekach potwierdzało, że w aktualnym stanie prawnym istnieje możliwość odmowy sprzedaży antykoncepcji mechanicznej i hormonalnej, a 34 proc. tabletek postkoitalnych.
Dostępne badania pokazują również, że większość farmaceutów (60 proc.) zgłaszających wątpliwości moralne wobec sprzedaży środków antykoncepcyjnych wyraża swój sprzeciw sumienia bądź przez odmowę realizacji recepty (33 proc.), bądź poprzez świadomą rezygnację z posiadania kwestionowanych produktów w aptece (67 proc.).

Okazuje się jednak, że dotyczy to niewielkiej liczby farmaceutów wykonujących zawód, bowiem z badań przeprowadzonych przez J. Czekajewską i wsp. wynika, że 94 proc. badanych farmaceutów przyznało, że nigdy nie wyrażało sprzeciwu sumienia, a 93,6 proc. nigdy nie miało takiego zamiaru

– czytamy w tekście (chodzi o badania zamieszczone w pracy „Sprzeciw sumienia w zawodzie farmaceuty. Badanie opinii farmaceutów na temat klauzuli sumienia”. „Ruch Filozoficzny” 2022; 78(1), autorzy: Czekajewska J., Langer D., Baum E.).

Ciekawych wniosków dostarcza inne badanie dotyczące klauzuli sumienia w zawodach medycznych, zrealizowane wśród lekarzy, pielęgniarek oraz farmaceutów. Jego wyniki zostały opublikowane w 2022 r. w artykule „Attitudes of Polish physicians, nurses and pharmacists towards the ethical and legal aspects of the conscience clause” („Postawy polskich lekarzy, pielęgniarek i farmaceutów wobec etycznych i prawnych aspektów klauzuli sumienia”) („BMC Med Ethics”, 2022; 23: 107, autorzy: Czekajewska J, Walkowiak D, Domaradzki J.).

Spośród wszystkich badanych, najwięcej zwolenników klauzuli sumienia występuje w grupie zawodowej lekarzy, następnie wśród pielęgniarek, zaś farmaceuci najrzadziej popierają możliwość legalizowania odmowy wykonania świadczenia medycznego (72 proc. w przypadku aborcji – w stosunku do 94 proc. lekarzy; 38 proc. w przypadku antykoncepcji przy 68 proc. poparciu lekarzy oraz 33 proc. farmaceutów w stosunku do 51 proc. lekarzy w przypadku zapłodnienia pozaustrojowego).

Jednocześnie tylko 17 proc. badanych farmaceutów popiera wprowadzenie klauzuli sumienia dla farmaceuty, zaś 77 proc. farmaceutów sprzeciwiłoby się odmowie przez farmaceutę realizacji recepty na antykoncepcję dostępną w aptece. Okazuje się zatem, że w porównaniu z innymi zawodami medycznymi poparcie dla klauzuli sumienia w środowisku farmaceutów jest wyraźnie niższe.

Z badań prowadzonych w innych krajach, gdzie wprowadzono klauzulę sumienia dla farmaceutów, wyłania się złożony obraz. Pomimo istnienia klauzuli sumienia nie zawsze doświadczanie dylematu etycznego przez farmaceutę skutkowało odmową wydania np. środków postkoitalnych. Z badań prowadzonych w USA wynika, że około 15 proc. farmaceutów sprzeciwia się sprzedaży środków postkoitalnych i antykoncepcyjnych, choć odsetek ten bywa większy w stanach, gdzie wprowadzono do prawa klauzulę sumienia (np. Teksas, Arkansas, 14–40 proc.), niż w tych, gdzie nie ma takich regulacji (np. Nevada, Floryda, 11–13 proc.).
Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne istnieje od 77 lat. Zasadnicze cele działania to wspomaganie ruchu naukowego i utrzymywanie jego wysokiego poziomu oraz szerokiego zakresu badań, a także ugruntowanie u wszystkich członków zawodu przekonania o potrzebie stałego poszerzania wiedzy opartej na dowodach naukowych, potrzebnej w procesie kształtowania skutecznej i wydajnej polityki opieki zdrowotnej, a ponadto integracja i budowanie wspólnoty środowiska farmaceutycznego, w tym współpracy międzynarodowej.