REWOLUCJA
Niecałe 20 lat później Mikołaj Kopernik przekazał znajomym rękopis swojego „Małego komentarza”, w którym przedstawiał podstawowe założenia teorii heliocentrycznej. Dzieło jest rzeczywiście małe – zaledwie kilka obustronnie zapisanych kart zawierających siedem postulatów, wśród nich ruch Ziemi wokół własnej osi oraz wokół Słońca. Zawiera też powody, dla których Kopernik zajął się tym tematem: „często się zastanawiałem, czy by się nie dało wynaleźć racjonalniejszego układu kół, (…) które obracałyby się ruchem jednostajnym względem własnych środków tak, jak tego wymaga zasada ruchu doskonałego”. Kopernik z pewnością zdawał sobie sprawę z tego, jak rewolucyjne tezy stawia. Zdecydował się podważyć jeden z podstawowych aksjomatów we współczesnym mu światopoglądzie, nieruchomość Ziemi, żeby uratować inny aksjomat – jednostajny ruch planet po okręgu. Z czasem ten drugi miał się okazać równie fałszywy.
Poza znanym nam modelem heliocentrycznym Kopernik rozważał jeszcze jeden, w którym Słońce obraca się wokół Ziemi, a wokół Słońca – wszystkie pozostałe planety. Odrzucił go, bo model ten zakładał przecięcie się orbity Słońca z orbitą Marsa. Kopernik – jak wszyscy współcześni mu astronomowie – sądził, że ciała niebieskie unoszone są przez sfery zbudowane z jakiejś materii. Uważał, że niemożliwe jest, by materialne powłoki się przecinały. Wiemy dziś, że takie powłoki nie istnieją, ale to właśnie to tradycyjne, błędne przekonanie pomogło Kopernikowi dokonać jego przewrotu.
Kopernik wiele czasu spędzał na obserwacji planet. Szczególne znaczenie miały dla niego obserwacje Marsa, który od czasu do czasu zdaje się zatrzymywać w swojej wędrówce po niebie, a później przez pewien okres cofać, by potem znów wrócić do ruchu w kierunku wschodnim. Kopernik wyjaśnił, że wynika to po prostu z tego, że Ziemia „wyprzedza” Marsa w ruchu wokół Słońca. Trzeba jednak powiedzieć, że ówczesne narzędzia astronomiczne nie pozwalały na dokładne badanie nieba. Kopernik musiał je obserwować gołym okiem. Odkryć dokonywał często na papierze, szkicując modele, które pozwalały na możliwie najprostsze wyjaśnienie zaobserwowanych przez niego i jego poprzedników zjawisk. Nie mógł w zasadzie przedstawić dowodów swojej hipotezy. Przemawiały za nią przede wszystkim jej prostota i piękno.
NASTĘPCY
Myśląc o rewolucji, często wyobrażamy sobie natychmiastowe, gwałtowne zmiany. Tymczasem od wydania „O obrotach sfer niebieskich” do ukazania się kolejnego traktatu popierającego system heliocentryczny upłynęło ponad pół wieku. Jego autorem był Johannes Kepler. Kiedy jego książka „Tajemnica kosmograficzna” trafiła do Włoch, w ręce Galileusza, ten napisał do Keplera, że w duszy też jest wyznawcą Kopernika. Niewykluczone, że na świecie tyko oni dwaj uznawali wówczas system heliocentryczny za rzeczywisty opis wszechświata. Jednocześnie to właśnie Kepler dokonał kolejnego przełomu, decydującego dla podważenia dotychczasowej wizji świata. W 1609 r. opublikował pracę dowodzącą, że orbita Marsa nie jest okręgiem, lecz elipsą. Dopiero przedstawienie przez Isaaca Newtona w 1687 r. prawa powszechnego ciążenia sprawiło, że wśród osób wykształconych zaczęto powszechnie uznawać system Kopernikański za prawdziwy.
Na trudności z akceptacją teorii heliocentrycznej wskazuje wpisanie dzieła Kopernika, w związku ze sprawą Galileusza, na kościelny indeks ksiąg zakazanych w początkach XVII w. Wykreślono je w drugiej dekadzie XIX w.
Co? Gdzie? Kiedy?
