Ala ma kota

Warto tu pokreślić, że neutralny pod względem stylistycznym szyk podmiot (wraz z ewentualnymi określeniami) + orzeczenie + dopełnienie jest też najłatwiejszy w odbiorze – nie bez przyczyny w starych elementarzach jako bodaj pierwsze zdanie występowała fraza Ala ma kota. Taka kolejność podawania informacji – od nazwania wykonawcy czynności, przez określenie samej tej czynności, po wskazanie na różnorakie jej aspekty czy okoliczności – jest najbardziej naturalna, odwzorowuje typowy sposób myślenia, a przy tym wyraziście porządkuje treść zdania. Taki układ wyrazów w zdaniu warto więc zalecać w tekstach dla dzieci (zwłaszcza młodszych), ale z drugiej strony – w tekstach urzędowych, kierowanych do przeciętnego obywatela.

Szyk wyrazów ma w polszczyźnie także wymiar znaczeniowy. Przede wszystkim związany jest on z tzw. akcentem zdaniowym. Najsilniejszy taki akcent pada na ostatni element zdania. W konsekwencji w naturalnej komunikacji to na końcu umieszcza się informację nową dla odbiorcy, najistotniejszą z punktu widzenia danej sytuacji komunikacyjnej. Odwołajmy się do cytowanego już zdania z elementarza. Odbiorca tej frazy wie już o istnieniu Ali, wie też co nieco o samej dziewczynce, nie dziwi więc go informacja o tym, że owa Ala może coś mieć. Nowością dla niego jest to, że Ala ma właśnie kota, a nie np. psa czy chomika.

Spójrzmy teraz w tym kontekście na konstrukcję nieco bardziej skomplikowaną: Możliwość przyznania indywidualnych i zbiorowych nagród za wybitne osiągnięcia na rzecz dzieci i młodzieży przewiduje się ze środków tego funduszu. Jak widać, autor musiał już wcześniej pisać o funduszu, skoro teraz opatruje odpowiedni rzeczownik zaimkiem „ten”, wyraźnie odsyłającym do wcześniejszych fragmentów tekstu. Odbiorca raczej już wie, że istnieje pewien fundusz, wie zapewne także i to, że z funduszu tego przyznawane są jakieś nagrody. To, co jest informacją nową, najważniejszą, to zapewne nowy typ nagród. I to ten element powinien znaleźć się na końcu zdania, które po korekcie może wyglądać np. tak: Ze środków tego funduszu przewiduje się możliwość przyznania indywidualnych i zbiorowych nagród za wybitne osiągnięcia na rzecz dzieci i młodzieży.

Świadomość tego, że podmiot bywa umieszczony na końcu zdania, gdy jest on jego najważniejszym elementem, na który ma paść akcent logiczny, jest bardzo potrzebna przy analizie pewnego typu zdań. Chodzi mianowicie o konstrukcje typu Autobus wyprzedza samochód. Większość odbiorców tego zdania zrozumie je tak, że pojazdem szybszym jest autobus. Tak byłoby, rzeczywiście, w naturalnym i neutralnym zarazem układzie wyrazów. Ale przecież może być i tak, że nadawca chciał podkreślić, że autobus jest wyprzedzany właśnie przez samochód, a nie np. przez drugi autobus. Bez kontekstu nie jesteśmy w stanie tego rozstrzygnąć, zdanie staje się zatem znaczeniową zagadką, ponieważ jest dwuznaczne. Można tego uniknąć dzięki zmianie struktury całego zdania, np. wprowadzenie strony biernej. Frazy Autobus jest wyprzedzany przez samochód i Samochód jest wyprzedzany przez autobus są całkowicie jednoznaczne.

dr Tomasz Korpysz Idziemy nr 23 (557), 5 czerwca 2016 r.