Co to jest wyraz?

Zanim spróbuję odpowiedzieć na tytułowe pytanie, dla porządku zaznaczę, że nie chodzi tu o „wyraz” rozumiany jako ‘zewnętrzny objaw czegoś, używany w zdaniach typu: W najnowszych wierszach daje wyraz swoim doświadczeniom z dzieciństwa czy Na jego twarzy malował się wyraz bezbrzeżnego zdziwienia.

Przed tygodniem przybliżałem różne definicje terminu „leksykologia”. Kilkakrotnie posługiwałem się przy tym właśnie pojęciem „wyraz”. Pojęciem, które często jest stosowane nawet w języku potocznym, które intuicyjnie wszyscy dobrze rozumiemy: przecież każdy użytkownik polszczyzny jest w stanie wskazać wyrazy w dowolnej wypowiedzi. Czy jednak aby na pewno? Jeśli materiałem będzie zdanie typu Radio całą noc głośno grało, to rzeczywiście podział go na wyrazy nie nastręczy kłopotów nawet dzieciom. Ale jeśli zdanie będzie brzmiało: I pies, i kot niespodziewanie ocierali się o nogi wchodzących, przez co wszyscy na początku mieli duszę na ramieniu, to wyodrębnienie w nim wyrazów zaczyna się komplikować. Część użytkowników języka zapewne zacznie się zastanawiać, czy „normalnymi” wyrazami są spójniki i przyimki typu „i”, „o” czy „na”. Jeszcze więcej osób będzie się wahało, czy zaimek zwrotny „się” jest wyrazem, czy też może wcale nie jest to samodzielny wyraz, właśnie zaimek, lecz część czasownika „ocierać się”. A co zrobić ze związkiem frazeologicznym „mieć duszę na ramieniu”? Czy to są cztery osobne, samodzielne wyrazy, czy też może jakaś całość?

Jak widać, termin „wyraz” wcale nie jest oczywisty. W językoznawstwie także nie ma on jednej definicji, ponieważ można wyodrębniać wyrazy w tekście ze względu na kilka różnych kryteriów, a każde z nich daje nieco inne rezultaty takiego wydzielania.

Najprostsze ujęcie opiera się na wyróżnikach graficznych: wyrazem jest po prostu niepodzielny ciąg znaków, czyli połączenie liter od spacji do spacji (tzw. wyraz ortograficzny). W naszym drugim przykładzie wyrazami w tym sensie są zarówno „pies” czy „mieć”, jak i „na” czy „się”.

Dużo mniej intuicyjne jest wyróżnianie wyrazów ze względu na kryterium fonetyczne. Wyrazem jest w takim ujęciu ciąg znaków z jednym akcentem, czyli jedną sylabą akcentowaną. Konsekwencją takiego rozumienia jest to, że wyrazami są nie tylko „dusza” czy „ramię”, lecz także „ocierać się” („się” nie ma tu osobnego akcentu) czy „o nogi” („o” również nie ma własnego akcentu). Bywa, że wyrazem w tym ujęciu są nawet trzy wyrazy ortograficzne, jak np. w konstrukcji „nie myj się”, w której pada tylko jeden akcent.

Kryterium strukturalne stanowi z kolei, że wyraz to taki ciąg znaków, którego nie można rozbić bez zmiany znaczenia. Wyrazem w tym ujęciu jest nie tylko np. „dom” czy „wysoki”, lecz także np. „po polsku” czy „co najmniej”.

To tylko trzy wybrane kryteria i wynikające z nich sposób rozumienia „wyrazu”. Niezwykle istotne jest jeszcze jedno rozróżnienie: na wyraz tekstowy i wyraz słownikowy (czyli leksem). Ten drugi to abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka. Ma ona znaczenie ogólne, które da się w pewnym stopniu przypisać wszystkim jej użyciom, niezależnie od kontekstowych modyfikacji, a w tekstach może być reprezentowana przez różne formy gramatyczne. Innymi słowy: w powiedzeniu Człowiek człowiekowi wilkiem są trzy wyrazy tekstowe, ale tylko dwa leksemy (człowiek i pies).

Jak widać, na tytułowe pytanie nie da się odpowiedzieć bez wcześniejszego ustalenia, które rozumienie „wyrazu” bierze się pod uwagę.

Idziemy nr 9 (647), 4 marca 2018 r.